Wilders lijkt twee vertogen te hanteren: in het parlement en op campagnepad hamert hij op de problemen die Nederlanders van islamitische herkomst zouden veroorzaken en de slapheid van de ‘Haagse kliek’. Bij toespraken die vooral bestemd zijn voor de oren van mensen die hier al van overtuigd zijn – zoals tijdens zijn bezoek aan de Verenigde Staten of in de rechtbank – blijkt dat straatcriminaliteit en Haagse passiviteit volgens hem deel uitmaken van een groots complot tegen ‘het Westen’. Ook in Nederland, waar islamofobie niet meer weg te denken is uit het publieke debat, klinkt dit soort uitlatingen extreem. Dat Wilders dit soort complotdenken uitdraagt toont dat hij niet slechts een opportunistische demagoog is, hij heeft ook een ideologie. Die ideologie is die van een nieuw, nationalistisch rechts.
Nieuwe reactionairen
In een artikel in de Franse krant Libération wees de historicus Enzo Traverso op de diepgaande veranderingen die Europees uiterst rechts sinds de jaren negentig heeft doorgemaakt. Uiterst rechts heeft ‘de verafgoding van de staat ingeruild voor een neoliberaal wereldbeeld gebaseerd op kritiek op de verzorgingsstaat, afkeer van belastingheffing, het omarmen van economische liberalisering en het benadrukken van individuele vrijheid tegenover staatsinmenging.’ Het vijandbeeld van een islamitische invasie van ‘het Westen’ staat centraal in de ideologie van dit nieuwe Europese nationalisme. Moslims vervangen, geheel of gedeeltelijk, traditionele zondebokken van nationalistisch rechts als Joden en seksuele minderheden. Tegen de islam, gezien als een oorlogszuchtige ideologie, plaatst het nieuwe uiterst rechts de verdediging van ‘joods-christelijke-humanistische’, ‘Westerse’ waarden. De oude vijandigheid van uiterst rechts ten opzichte van de Verlichting heeft plaatsgemaakt voor een retorische verdediging ervan. Deze nieuwe nationalistische stroming heeft het oude fascisme grotendeels vervangen.
De metamorfose van uiterst rechts is verder gevorderd in Noord-Europese landen als Denemarken en Nederland dan in Zuid-Europese landen als Spanje, Griekenland en Portugal waar ook sinds de economische crisis uiterst rechts groeiende is. In deze landen, maar ook in Oost-Europa, heeft rechts vooralsnog nauwere banden met oudere fascistoïde denkbeelden. De British National Party en het Vlaams Blok/Belang zijn twee organisaties die in ieder gedeeltelijk evolueren van het ouderwetse uiterst rechts naar het nieuwe rechts zoals beschreven door Traverso. In Italië is het vooral de Lega Nord die het nieuwe islamofobe nationalisme vertegenwoordigt. In Scandinavië zijn de belangrijkste uiterst rechts krachten de Deense Volks Partij (DVP) en de Noorse Partij van de Vooruitgang. Dat beide begonnen als ‘anti-belastingpartijen’ in landen met een sterke sociaal-democratische verzorgingsstaat en evolueerden tot anti-immigratiepartijen illustreert de samenhang van neoliberalisme en racisme. Wilders is geen uniek Nederlandse fenomeen maar de vertegenwoordiger van een politieke stroming die in landen met diverse politieke omstandigheden steunt weet te winnen.
Wilders’ voorbeeld
De DVP was één van de eerste vertegenwoordigers van dit nieuwe nationalisme die echt wist door te breken. Zowel wat betreft ideologie als tactiek heeft Wilders goed gekeken naar de Denen. De DVP kreeg halverwege de jaren negentig haar huidige vorm en heeft nu het lot van de conservatieve minderheidsregering in handen, een bron van inspiratie voor Wilders. Dankzij de DVP behoort het Deense immigratiebeleid tot de meest restrictieve van Europa. De DVP combineert een neoliberaal economisch beleid met het verdedigen van symbolische ‘sociale’ standpunten. Een deel van de verklaring voor het voortdurende succes van de DVP – de partij heeft 25 van de 179 zetels in het Deense parlement – ligt erin dat de partij enkele van deze symbolische eisen heeft gewonnen en dit breed uitmeet. Op die manier kan de DVP op de steun rekenen van een deel van de Deense heersende klasse dat concurreert met de traditionele, met de sociaal-democratische partijen verbonden bovenlaag en zich tegelijkertijd profileren als een verdediger van de ‘gewone man’. In Traverso’s woorden wordt ‘rechts populisme gevoed door de ellende van mensen die in de steek gelaten zijn door links dat zijn plicht hen te organiseren en te vertegenwoordigen heeft verzaakt.’
Zoals het recente rapport van de SP, ‘De gebroken beloftes van Wilders’ duidelijk laat zien, kiest ook de PVV voor een streng neoliberaal sociaal-economisch beleid. Wilders beweert graag ‘het volk’ te vertegenwoordigen – dit klopt in zoverre dat de aanhang van de PVV afkomstig is uit alle lagen van de bevolking, maar de partij staat aan de kant van de rijken.
Normaliter reageert Wilders uiterst agressief op kritiek maar toen enkele tientallen medewerkers van het openbaar vervoer bij een PVV congres demonstreerden tegen het breken van zijn belofte om het OV te beschermen ging het heel anders. Wilders sprak met de demonstranten en probeerde hen te overtuigen dat hij geen andere keuze had dan instemmen met bezuinigen op het openbaar vervoer. Wilders’ leugenachtigheid als het om sociale kwesties gaat is een zwakke schakel in het pantser van de PVV. Zijn Deense voorbeelden lopen wat dit betreft op hem voor; de DVP heeft verschillende woordvoerders die verschillende gezichten laten zien – zo is kritiek op hun hypocrisie makkelijker te vermijden.
Diepe wortels van angst en haat
Hun ‘sociale’ demagogie is een cruciaal deel van de verklaring voor de groei van nationalistisch rechts in Europa. De solidariteit die zij uitdragen is hypocriet en duidelijk exclusief: moslims bij uitstek worden uitgesloten. Het volk dat de nationalisten zeggen te verdedigen wordt gedefinieerd als christelijk, Europees, als blank. Hun ‘sociale kant’ komt neer op een vorm van ‘blank communutarisme’. Het is aanlokkelijk nostalgisch te worden naar de sociaal-democratie van weleer – maar ook hun solidariteit was exclusief. Illegale immigranten, bijvoorbeeld, hebben nooit op het soort solidariteit mogen rekenen dat de sociaal-democratie reserveerde voor ‘legitieme’ leden van de natie. Als Wilders nu voorstelt om moslims hun rechten te ontnemen, zogenaamd onder andere om sociale voorzieningen te redden, drijft hij deze exclusieve logica tot een nieuw hoogtepunt.
Natuurlijk, het nationalisme en racisme van partijen als de DVP, de PVV of de Lega Nord heeft ook zijn eigen aantrekkingskracht. Het nieuwe rechts lift mee op de gevolgen van 11 september en het besluit van de Verenigde Staten en bondgenoten om in reactie hierop een wereldwijde oorlog te lanceren. Ook zonder het uitbuiten van het sociale vraagstuk zou dit klimaat islamofobe politici stemmen leveren – maar ze zouden waarschijnlijk niet uit het bruine getto hebben kunnen breken. Wilders is de nieuwste incarnatie van een politieke stroming die met Pim Fortuyn direct na 11 september zijn grote doorbraak had in Nederland. Dat is geen toeval. Wilders heeft een tegenstrijdige houding ten opzichte van de war on terror: uit opportunistische overwegingen verzet hij zich tegen de Nederlandse aanwezigheid in Afghanistan. Maar er is geen twijfel dat het klimaat van een ‘botsing van beschavingen’ hem steun oplevert. Ook oudere vormen van imperialisme en ideologische motieven van Europees kolonialisme worden gerecycled door het nieuw nationalisme.
Wilders & Co pretenderen dat het Westen tegenwoordig gevaar loopt gekolonialiseerd te worden, maar het idee dat de enige geboorteplaats van beschaving is en oorlog moet voeren om deze te beschermen tegen barbaarse horden komt regelrecht uit het handboek van negentiende-eeuwse koloniale houwdegens. Net zoals ze op hun kop zetten wie nu eigenlijk wie bedreigt, beweert uiterst rechts dat het tegenwoordig blanken zijn die gediscrimineerd worden. De vijandigheid van een gemeenschap ten opzichte van nieuwkomers is voor hen natuurlijk, onvermijdelijk en positief – immigratie en culturele diversiteit worden gezien als een kwalijke aanval op sociale cohesie.
Een giftige cocktail
Beloftes van sociale bescherming aan de ene hand, neoliberaal economisch beleid aan de andere hand en de huidige aantrekkingskracht van anti-islamitisch racisme leveren het nieuwe rechts steun op uit alle lagen van West-Europese samenleving. De gevolgen van de crisis, het opgeven van hun emancipatoire ideeën door de sociaal-democratie en racisme vormen een giftige cocktail. Met de uitzondering van Italië maakt extreem-rechts in west-Europa geen deel uit van de landelijke regering. Het Deense en nu het Nederlandse voorbeeld laten zien dat dit geen teken van zwakte hoeft te zijn: door het steunen van een rechtse minderheidsregering kan uiterst rechts grote delen van zijn programma uitvoeren en tegelijkertijd de anti-establishment kaart blijven spelen.
Politieke partijen zijn niet de enige manier waarop het nieuwe rechts zich manifesteert. In Duitsland zijn pogingen om een partij te vormen naar het voorbeeld van de DVP en Wilders tot nu toe weinig succesvol. Wel zijn er sinds enkele jaren verschillende netwerken actief die islamofobe propaganda maken, zoals Pro Köln, een beweging tegen de bouw van een moskee in Keulen, en er zijn pogingen gedaan om Europese netwerken ‘tegen islamisering’ te vormen. Het succes van dit soort initiatieven, die zich alleen richten op islamofobie, is beperkt.
De andere grote uitzondering naast Duitsland op het plaatje van nieuwe, snel groeiende uiterst rechtse partijen in Europa is Frankrijk. Maar dit is slechts oppervlakkig. Na het invoeren van het boerkaverbod en haar hetze tegen Roma laat de regering Sarkozy maar weinig ruimte vrij aan de rechterkant. In Duitsland heeft Merkel ook elementen van het islamofobe verhaal overgenomen door ‘de multiculturele samenleving’ mislukt te verklaren. De voorbeelden van Frankrijk enerzijds en Denemarken en Nederlands anderzijds laten zien waarom het geen zin heeft op het politieke establishment te rekenen om iets te doen aan uiterst rechts. Met hun beleid hebben ze bijgedragen aan de opkomst van uiterst rechts en geconfronteerd met de groeiende populariteit ervan kiezen ze voor het overnemen van delen van hun programma en retoriek of het aangaan van directe allianties.