Gevangen gezet door een Griekse dictator, op de vlucht voor de nazi’s in bezet Frankrijk, tot 15 maanden veroordeeld voor steun aan de Algerijnse revolutie in Nederland in 1961. Altijd wat voor de goedgeklede revolutionair Mihalis Raptis. Hall Greenland schreef een biografie van de man die bekend stond als Michel Pablo, lange tijd secretaris van de Vierde Internationale. 

Iemand om te bewonderen of om mee te polemiseren. Maar haten en belasteren? Helaas is dat wel het geval. De naam Pablo en het ervan afgeleide woord Pablisme staan bij sectarische zelfbenoemde hoeders van een ‘orthodox’ trotskisme voor iets anders. Zelfs nu nog is Pablisme voor sommigen de belichaming van elke afwijking van de door hen gestelde orthodoxe norm. Voor wie wil weten wie de man werkelijk was, waar hij vandaan kwam en wat hij nastreefde, geeft deze biografie inzicht in het werk van een originele denker die inderdaad allesbehalve orthodox was. Maar wat is een orthodoxe Marxist anders dan een innerlijke tegenstrijdigheid?

Raptis werd geboren in het Egyptische Alexandrië in 1911 in een Grieks gezin. Hij groeide op op Kreta en ging naar Athene om een ingenieursstudie te volgen. Daar sloot hij zich aan bij de links- communistische Archeomarxisten en later bij een trotskistische organisatie. Hij ging in 1938 naar Frankrijk samen met zijn levensgezellin Helene/Elly Diovouniotis. Van de centrale leiders die tijdens de oorlog de Europese trotskisten bij elkaar brachten waren Ernest Mandel en hij de enige twee die overleefden. Van 1943 tot zijn arrestatie in 1960 was Pablo zoals hij zich in de oorlog ging noemen secretaris en de meest invloedrijke leider van de Vierde Internationale. Vanaf 1961 leidde hij een eigen internationale stroming, eerst binnen de Vierde Internationale, en vanaf 1965 erbuiten. In de jaren 1980 en ’90 was Raptis een bekendheid binnen Grieks Links, met columns in twee dagbladen.

Om de echte Pablo te begrijpen besteedt Greenland veel aandacht aan de discussies onder de aanhangers van Trotsky, die na de Tweede Wereldoorlog chocola moesten maken van een werkelijkheid waar ze niet op waren voorbereid. Al tijdens de oorlog, met brede verzetsbewegingen in Frankrijk en Italië waarin de stalinistische partijen sterk waren, wisten ze niet allemaal wat te doen. Sommigen vervielen in sektarisme. Na de oorlog werd Europa verdeeld tussen de twee blokken in de Koude Oorlog. Het stalinisme was sterker dan ooit. Er waren wel radicale bewegingen geweest en mogelijkheden voor een meer ingrijpende verandering. Maar uiteindelijk was de arbeidersbeweging verdeeld tussen de stalinisten en de sociaal democraten, waarbij de revolutionairen meer en meer geïsoleerd raakten.

Weg uit het isolement

Michel Pablo probeerde antwoorden te vinden voor deze nieuwe werkelijkheid, maar hij was natuurlijk niet onfeilbaar. “Bij zijn zoektocht naar een uitweg uit de ‘woestijn’ van het isolement van de Internationale zou hij hersenschimmen najagen, al waren dat niet helemaal illusies.” 

Daar komt bij dat zijn manier om organisatorische problemen in de Vierde Internationale aan te pakken niet echt hielp. Natuurlijk was het belangrijk om te begrijpen dat, wat er ook komen ging, belangrijke ontwikkelingen in en rond de grote stalinistische en reformistische arbeiderspartijen zouden plaats vinden. En ‘orthodoxe’ reacties van sommige trotskisten hielpen niet om een concrete oriëntering te vinden die verder ging dan die van een propagandistische sekte.

Twee vergaande conclusies trok Pablo uit zijn analyse van de situatie. Ten eerste bestond er het gevaar van een nieuwe wereldoorlog in de nabije toekomst. Ten tweede, gezien de beperkte krachten van de trotskisten moesten ze zijn waar de massa’s waren, in de massapartijen. Deze politiek, ook wel bekend als de intredepolitiek, werd bestreden door de meerderheid van de Franse en Amerikaanse organisaties, toen de twee grootste van de Internationale, en leidde in 1951-1953 tot een scheuring die pas tien jaar later gedeeltelijk werd hersteld. De werkelijkheid van 1950 was die van een echte oorlog in Korea. De wereldoorlog werd niet alleen door Pablo verwacht, veel analisten deelden die mening. Sommigen wilden hem zelfs organiseren door kernwapens in te zetten, zoals de eerste bevelhebber van de Amerikanen in Korea, generaal MacArthur.

De hersenschimmen die Greenland noemt lagen ergens anders. De trotskisten hadden te weinig mensen om veel impact te hebben als onafhankelijke partijen, maar ook om veel voor elkaar te krijgen binnen de massapartijen. En waar resultaten werden behaald, zoals in Nederland bij het vormen van een gemeenschappelijke linkse oppositie in de PvdA , leidde dit vaak tot de wens ze koste wat kost te behouden en tot aanpassing aan de politieke cultuur in die partijen. Uiteindelijk brak de meerderheid van de Nederlandse trotskisten onder aanvoering van Theo van Tijn, Herman Drenth en Wout Tieleman begin jaren zestig met de Internationale. 

Ook het vooruitzicht van een crisis in de Sovjet Unie en de andere zogenaamde ‘arbeidersstaten’ kwam niet uit. Toen er wel iets gebeurde was het een hervorming onder leiding van Chroesjtsjov die de macht van de partij- en staatsbureaucratie in stand hield. Toen de arbeiders in opstand kwamen tegen de stalinisten zoals in Oost-Berlijn in 1953 en vooral in Hongarije in 1956, zagen de trotskisten dit als een eerste teken van de verwachte politieke revolutie. Trotsky had per slot het einde van de macht van de bureaucratie verwacht als gevolg van de wereldoorlog. De trotskisten zagen niet dat het ging om gedeeltelijke opstanden van mensen die herinneringen en organiserende kaders hadden behouden van voor de oorlog, niet om de voorboden van de terugkeer op het politieke toneel van de arbeiders in de Sovjet Unie. De Sovjet leiding verpletterde de opstanden met hun tanks.

De koloniale revolutie

In het Globale Zuiden waren het meer dan hersenschimmen. In 1949 nam de Chinese Communistische Partij de macht over aan het hoofd van een boerenleger. Dat leger hielp de Koreanen de Amerikanen terug te dringen in 1950-51. In Vietnam bestreed de Viet Minh de Fransen en versloeg hen bij Dien Bien Phu in 1954. In Cuba verjoeg de Beweging van de 26^e Juli onder leiding van Fidel Castro de dictator Batista in 1959. En voor Pablo dichter bij huis begon het Front de Libération Nationale (FLN) een opstand in Algerije wat leidde tot een grote koloniale oorlog in de voortuin van Frankrijk. Onafhankelijkheidsbewegingen kwamen op in Afrika en Azië. De Koloniale Revolutie was de meest succesvolle beweging uit de tweede helft van de twintigste eeuw. Pablo was vastbesloten de kansen niet voorbij te laten gaan.

Hij was voor volledige ondersteuning van de Algerijnse revolutie. Hij legde snel contact met verschillende leiders van het FLN. Het FLN werd zwaar vervolgd door de Fransen, inclusief moorden door de geheime diensten. Ze richtten zich op FLN leiders en (mogelijke) wapenleveranciers. Pablo en de Nederlander Sal Santen waren het meest bij de steun betrokken. Maar anderen namen ook deel aan verschillende vormen van steun, uit Frankrijk, Duitsland, Argentinië en Griekenland. De zorgden voor het vervoer van geld en mensen over de toen nog duidelijk bestaande Europese grenzen. Minder bekend is het opzetten van een complete wapenfabriek in Marokko om automatische wapens en mortieren voor het FLN te maken. Tientallen uit Europa en Noord en Zuid Amerika waren er bij betrokken. Maar weinigen hebben erover gepraat, ook nog jaren na de overwinning van het FLN in 1962. Max Plekker, een Amsterdamse metaalarbeider, vertelde er in 2005 over in een interview voor een documentaire. 

In Frankrijk leidde de oorlog tot het aan de macht komen van Charles de Gaulle die in 1958 een presidentieel systeem vestigde dat nog steeds bestaat. Dat gebeurde tijdens een rechtse opstand van het leger in Algerije tegen de gekozen regering. Het Internationaal Secretariaat ging voor de veiligheid naar Amsterdam. Greenland verklaart de keuze voor Amsterdam uit de betere mogelijkheden voor samenwerking met het FLN, waarvan veel leiders in Duitsland zaten.

Amsterdam was ook de plaats waar Pablo en Santen in juni 1960 gearresteerd werden. Een heel klein deel van het trotskistische netwerk was betrokken bij een nogal bijzondere operatie. Natuurlijk werden er voor de ondergronds werkende Algerijnen al officiële papieren en paspoorten vervalst. Maar als uitbreiding van dit grafische vakwerk van hoge kwaliteit werden voorbereidingen gemaakt om Franse Francs voor het FLN te drukken. Voordat er mee begonnen kon worden werden de drukkers in Duitsland opgepakt, en Michel Pablo en Sal Santen dus ook. Joop Zwart, die later bekend zou worden als hoofdredacteur van het uiterst-rechtse weekblad Accent, was benaderd door graficus Ab Oeldrich. Zwart haalde er toen een ‘specialist’ bij die voor de BVD werkte. Sal Santen schreef later dat hij Oeldrich voor Zwart had gewaarschuwd, en dat hij absoluut niet akkoord zou zijn gegaan als hij van de betrokkenheid van Zwart had geweten. Noch Zwart noch de ‘specialist’ zijn ooit vervolgd.

Daarop werd een brede campagne voor de vrijlating van Raptis en Santen gestart. Zo werd deze praktische nederlaag omgezet in een politieke overwinning, door het scheppen van brede solidariteit met het FLN. Het veranderde het politieke klimaat in Frankrijk waar meer mensen zich gingen uitspreken tegen de oorlog. En in Nederland was het het begin van een hele reeks solidariteitsbewegingen, met Cuba, Angola Zuid Afrika en veel andere landen. Raptis en Santen kregen 15 maanden, veel minder dan gevreesd. In september 1961 gingen Pablo en Elly eerst naar Marokko en in 1962 toen het FLN aan de regering kwam in Algerije naar Algiers. Pablo werd speciaal adviseur van de Algerijnse president Ben Bella, vooral voor de organisatie van de genationaliseerde grote agrarische bedrijven.

Uit de Vierde Internationale en terug

Intussen waren er meningsverschillen ontstaan over het relatieve belang van de Koloniale Revolutie en het werk in Europa. Het werk in het secretariaat werd er tenminste sinds de verhuizing naar Amsterdam door versjteerd. Het conflict kwam tot een nieuw dieptepunt door de manier waarop de groep rond Ernest Mandel reageerde op de arrestaties. Valsemunterij! O jee! Ik denk dat een FLN leider de juiste houding van revolutionairen heel goed samenvatte toen hij het vergeleek met de geslaagde bankoverval  door het FLN bij het begin van de voorbereidingen van de opstand. Daar had onder revolutionairen niemand bezwaar tegen gehad.

In zekere zin waren de eerste tien jaar na Pablo’s breuk met de Vierde in 1965 vruchtbaarder dan daarvoor. Hij had nu de kans om kwesties uit te werken waar hij daarvoor alleen maar vage ideeën en beginnetjes had gehad.

Sommige nieuwe uitwerkingen begonnen al in zijn verblijf in de gevangenis Hij schreef artikelen over de Bevrijding van de Vrouw, over Freud, en over Plato. En een essay ‘Lof van het trotskisme’. Greenland ziet daarin “de zaden van zijn vertrek uit de ijzeren kooi van de Internationale en het conventionele trotskisme”.

Het centrale thema van Pablo’s werk werd het zelfbeheer als basis voor socialistische democratie. Het neemt een grote plaats in bij zijn werk in Algerije, en het was duidelijk de belangrijkste les uit de gebeurtenissen in Frankrijk in 1968, in Italië in 1969-70, en in Chili in 1970-73 toen Allende president was. Daar vinden we ook een ander centraal element in Pablo’s politieke denken. Hij verwachtte duidelijk veel van de mogelijke dynamiek van de massabeweging die tot stand kwam als steun voor de regering, net zoals hij had gedaan in Algerije na de overwinning van het FLN. Niet zonder reden. Maar de dynamiek van de zelforganisatie van de massa’s was niet voldoende. Zijn paper ‘Zelfbeheer en de strijd voor socialisme’ voor een congres van sociologen in Santiago in 1972 is interessant als “werkhypothese voor revolutie in Europa”.

In 1965 moest Pablo Algerije ontvluchten bij de militaire coup van Boumedienne. Van 1965 tot 1974 waren Pablo en Elly niet lang op een plek. Hij probeerde te zijn waar de actie was. Daarvan afgezien ook gedoogde de Franse regering zijn aanwezigheid slechts zonder hem een formele verblijfsstatus te geven. Toen de militaire dictatuur in Griekenland in 1974 verdween kon hij daarheen terug. Pablo bleef schrijven en organiseren maar was in Griekenland meer een bekende linkse persoonlijkheid. Internationaal kreeg hij te maken met de beperkingen van het in het leven houden van een kleine groep die duidelijk niet immuun was voor de aantrekkingskracht van nieuwe stromingen als de Groenen. Hij wilde zijn stroming niet oplossen in de groene partijen, en dat was precies wat een deel van zijn organisatie deed in 1989. Hijzelf en zijn nauwste kameraden sloten zich weer aan bij de Vierde Internationale in 1992. Hij stierf terwijl hij volop in het Griekse openbare leven betrokken was in 1996. Veel van zijn werk uit de laatste vijftien jaar van zijn leven is alleen in het Grieks beschikbaar.

De Pablo van Greenland is een charmante toegewijde revolutionair die stelselmatig mogelijkheden overschatte. Hij was een grootmoedig persoon en vol respect voor de mening van anderen. Maar dat respect had zijn beperkingen. Het gold niet voor wie tegen zijn intredepolitiek in de massapartijen in de jaren 50 waren, noch voor degenen die zich verzetten tegen zijn uitsluitende keuze voor de Koloniale Revolutie.

Het grootste deel van zijn leven deelde hij met Helene (Elly), een sterke en onafhankelijke vrouw uit een aristocratische familie die altijd naast hem stond. Maar dat gold ook voor alle politieke vergaderingen en zij was niet iemand om haar mond te houden. Dat leidde wel tot complicaties. Zijn meeste opponenten maar ook zijn nauwste medewerkers waren daar niet gelukkig mee. Pablo was zich te zeer van het belang van zijn partner bewust om zich veel van zulke bezwaren aan te trekken. Ook met anderen bleef hij lang bevriend, zoals met Ben Bella. Die vriendschap kwam ten einde met de oorlog in Bosnië, waarin ze verschillende kanten kozen. Ben Bella steunde de moslims, Pablo keurde zelfs de etnische zuiveringen door de Serven goed. Een smet op zijn blazoen, dat is zeker.

Greenland heeft duidelijk sympathie voor zijn onderwerp, maar laat ook de beperkingen van Pablo zien. Met dit boek is Greenland erin geslaagd een goed afgewogen beeld van leven en werk van Michel Pablo te geven.

Hall Greenland, The Well-Dressed Revolutionary, the Odyssey of Michel Pablo in the age of uprisings. London / Amsterdam, 2023, Resistance Books / International Institute for Education and Research.

Verschillende van de genoemde artikelen zijn te vinden in de bundel Michel Raptis, Socialism, Democracy and Self-Management. London, 1980, Alison & Busby