Veel klimaatactivisten zien de noodzaak in van systeemverandering. Martin Empson sprak met de Australische socialist Jeff Sparrow, auteur van het boek Crimes Against Nature, over kapitalisme en de strijd tegen klimaatverandering.

Binnen de milieubeweging wordt steeds meer gediscussieerd over het kapitalisme. Wat is jouw benadering van kapitalisme en het milieu in je boek?

Mensen die zich zorgen maken over klimaatverandering beseffen steeds meer dat klimaatverandering voortkomt uit een systeemprobleem. Maar om te begrijpen hoe dit systeemprobleem zich manifesteert, moet je iets begrijpen van het kapitalisme. Je kunt geen geloofwaardige oplossing voor klimaatverandering bieden zonder de aard van het kapitalisme te begrijpen en hoe het kan dat het kapitalisme de destructieve processen veroorzaakt die nu de hele planeet in gevaar brengen.

In je boek leg je uit hoe het kapitalisme de maatschappelijke verhoudingen transformeert. Kun je daar iets meer over vertellen?

Een van de redenen waarom ik dit boek wilde schrijven was om af te rekenen met de moedeloosheid waardoor veel mensen ervoor terugschrikken zich bezig te houden met klimaatverandering. Als politiek actief persoon moet je die moedeloosheid overwinnen omdat die je machteloos maakt.

Dat probleem wilde ik aanpakken door een aantal theoretische kwesties te behandelen. Neem bij- voorbeeld het concept ‘wildernis’, dat mensen vaak gebruiken om het milieu te definiëren. Er bestaat een gangbaar idee van milieubeheer dat uitgaat van het beschermen van ongerepte natuur tegen de mens.

Maar als je natuurbescherming zo opvat, stel je jezelf een onmogelijke taak. We hebben het over het antropoceen, een geologisch tijdvak dat wordt bepaald door menselijke activiteit. Geen enkel deel van de planeet is volledig onaangetast door mensen.

Elementen die we beschouwen als ongerepte natuur zijn vaak het gevolg van langdurige menselijke invloed. Mensen veranderen het landschap wanneer ze de maatschappij veranderen waarin ze leven. De relatie tussen mens en natuur is geen simpele tegenstelling, maar een dialectische relatie waarin mens en natuur elkaar beïnvloeden.

Dit is niet alleen theorie, maar heeft ook politieke implicaties. Als we erkennen dat mensen het milieu altijd hebben veranderd, ontstaat de mogelijkheid van een nieuwe milieu- bescherming, die zich niet beperkt tot het voorkomen van de vernietiging van ongerepte natuur. Zo kunnen we de planeet beter maken en een ander soort relatie aangaan met de natuur. Dat is een veel hoopvollere benadering. Zo kan milieuactivisme iets goeds bereiken, in plaats van alleen verslechtering voorkomen.

Hoe heeft het kapitalisme onze relatie met de natuur veranderd?

De ontwikkeling van het kapitalisme verandert de verhouding van mensen tot de natuur fundamenteel. Als Australiër ben ik me ervan bewust dat ik in een land leef dat gesticht is als gevolg van vestigingskolonialisme. De Europese invasie had afschuwelijke gevolgen voor de oorspronkelijke bewoners, die toen al 40.000 tot 50.000 jaar in Australië leefden.

Het is belangrijk dat we beseffen dat er een cultuur heeft bestaan die in een heel andere relatie met de natuur leefde. Deze mensen waren geen ‘nobele wilden’ die het land onberoerd lieten. Maar ze waren in staat om te leven op een manier die de ecologie rijker en dynamischer maakte. Die levenswijze kwam niet voort uit de winstzucht van het kapitalisme, maar uit traditie en cultuur. Als mensen dit in het verleden heb ben gedaan, is er geen reden waarom we dat in de toekomst niet zouden kunnen. Wat ons tegenhoudt zijn de kapitalistische verhoudingen, zoals die in Australië in 1788 zijn ingevoerd.

Na de witte invasie is het landschap binnen slechts enkele jaren bijna onherkenbaar veranderd. Er vond een enorme erosie plaats waarbij de vruchtbare vlakten verdwenen. Dat kwam niet door technologie of overbevolking, maar door kapitalistische verhoudingen die niet toelieten dat het land op dezelfde wijze werd beheerd als de oorspronkelijke bevolking had gedaan. De oorspronkelijke bevolking was zich bewust van en hield rekening met een hele serie natuurlijke cycli, die nu werden vernietigd.

De ontwikkeling van het kapitalisme in Engeland betekende een fundamenteel andere relatie met het land. Het veroorzaakte ook massawerkloosheid en criminaliteit, wat leidde tot de behoefte om mensen naar Australië te verschepen. De traditionele banden van werkende mensen met hun dorp of streek werden ruw verbroken toen het gemeenschappelijk land werd ingepikt door rijke grondbezitters. Zo werden arbeiders gedwongen om te werken voor een loon.

In Australië gebeurde iets soortgelijks. Het is fascinerend om te lezen hoe de oorspronkelijke bevolking de invoering van loonarbeid beleefde. Steeds weer klaagden de koloniale heersers dat deze mensen het begrip loonarbeid niet begrepen en er na een beetje werk vandoor gingen.

Voor de komst van het kapitalisme had de oorspronkelijke bevolking een veel hogere levensstandaard dan daarna. Hun relatie met de natuur was een belangrijke bron van zingeving. Ze zagen loonarbeid als enorm zinloos en zielloos. Het idee dat je moest doen wat één baas zei vonden ze onbegrijpelijk. Overal waar loonarbeid werd opgelegd, vond de bevolking dit afschuwelijk. Het veranderde de manier waarop mensen zichzelf en de natuur zagen.

Je beschrijft in je boek hoe de auto-industrie een ‘autocultuur’ propageerde tegen een duurzaam openbaar vervoer. Je gebruikt het verhaal van Frankenstein om het te hebben over een ‘losgeslagen’ kapitalisme.

Ik begon het boek met een artikel over autocultuur. Hiermee wil ik het argument bestrijden dat de milieu-crisis het gevolg is van de hebzucht en luiheid van gewone mensen.

Als het gaat over hebzuchtige mensen die de planeet vernietigen, denken we al snel aan Amerikanen die overal met hun grote auto naartoe rijden. Maar als je naar de geschiedenis van de Amerikaanse autocultuur kijkt, stuit je op voorbeelden van felle strijd. Voordat ik met mijn onderzoek begon, wist ik niet dat er in de jaren 1890 overal in de VS een goed werkend tramsysteem bestond, dat werd vernietigd omdat het niet winstgevend was. De voertuigen waren in veel opzichten technologisch geavanceerder dan een verbrandingsmotor.

Steeds weer duiken er technologische innovaties op die het potentieel hebben om het leven van mensen te verbeteren. Maar vervolgens worden ze overgenomen door de rijken en zodanig gebruikt dat zowel gewone mensen als het milieu er slechter van worden.

Een ander saillant gegeven was dat discussies over de natuur heel belangrijk waren voor de vroege arbeidersklasse. Als je het tegenwoordig hebt over de centraliteit van de arbeidersklasse bij het veranderen van de maatschappij, krijg je te horen dat arbeiders een hekel hebben aan de natuur. Alleen mensen uit de middenklasse zouden iets geven om bomen, dieren of fraaie landschappen.

De moderne arbeidersklasse is gevormd door processen als de enclosures en de gewelddadige scheiding van het land. Als gewone mensen het hadden over de veranderde omstandigheden onder het industriële kapitalisme ging dat onder andere over hun veranderde relatie met de natuur. De chartisten, een massale arbeidersbeweging in Groot-Brittannië in de jaren 1830 en 1840, zeiden dingen als: ‘Vroeger woonden we op het platteland te midden van bomen. Nu wonen we in deze kapitalistische hel.’ Die verwijdering van de natuur wordt in een latere fase genormaliseerd. Het is dan een vaststaand feit dat de arbeiders van het land gescheiden zijn.

Maar tegenwoordig verkeren we in een andere situatie. Klimaatverandering en andere rampen treffen de armste en meest onderdrukte groepen meer dan de rijken. Daardoor krijgen arbeiders steeds meer te maken met dingen als orkanen en overstromingen, of buitenwerken bij extreme weersomstandigheden.

In het boek heb ik het over de fabrieken van Amazon. Je leest afschuwelijke verhalen over mensen die in stikhete magazijnen werken waar de ambulances voor de deur staan om mensen mee te nemen als ze bezwijken. Dat wordt door klimaatverandering steeds erger en het raakt werkende mensen op een manier die we ons enkele generaties geleden niet konden voorstellen. Ik denk dat werkende mensen zich opnieuw druk maken over de natuur omdat de crisis hen daar bijna toe dwingt.

Het was inspirerend om te zien hoe de beweging rond COP26 in Glasgow de kwestie van klimaatvluchtelingen aan de orde stelde.

Zeker! Iets soortgelijks zagen we ook bij de Black Lives Matter beweging, volgens sommigen de grootste protestbeweging in de geschiedenis. Het feit dat zoiets kan gebeuren geeft aan hoe instabiel de situatie is, hoe snel dingen kunnen veranderen. En de milieucrisis manifesteert zich steeds meer als onderdeel van het leven van de arbeidersklasse. Daardoor raakt die steeds meer verweven met arbeidersstrijd die wellicht niet meteen op klimaatstrijd lijkt

Ik schrijf over arbeiders die proberen vakbonden op te richten in Amazon-magazijnen met dickensiaanse arbeidsomstandigheden. Het gebruik van monitoringtechnologie maakt deze werkplekken in sommige opzichten nog slechter dan 19e-eeuwse sweatshops, omdat ze elk moment bijhouden wat arbeiders doen. Maar de mensen die proberen hier vakbonden op te bouwen worden ook geconfronteerd met Covid en met de ervaring van extreme hitte. En dat heeft allebei te maken met de milieucrisis.

Je ziet dat er een potentieel is, waarbij het organiseren in vakbonden steeds meer ruimte schept voor
het stellen van milieueisen. Het gaat natuurlijk niet vanzelf en hangt af van de politieke discussies die mensen aangaan, maar het kan leiden tot dingen die twintig jaar geleden ondenkbaar leken. Toen leek er echt een soort muur te bestaan tussen arbeidersstrijd en milieustrijd.

Hoe moeten socialisten zich opstellen in de milieubeweging?

Ik denk dat de socialistische beweging veel leert van milieubewegingen. Maar tegelijkertijd moeten wij ook bereid zijn om te argumenteren dat dit een systeemcrisis is. En we moeten zeggen dat we die alleen kunnen oplossen door een nieuwe relatie te ontwikkelen tussen mens en natuur, een fundamenteel andere productiewijze. Dat is altijd een belangrijke socialistische eis geweest. Dat klinkt natuurlijk als een heel maximalistisch programma, maar er staat nu zoveel op het spel dat je niet serieus overkomt als je geen maximalistisch programma hebt. Niemand gelooft dat de klimaatcrisis opgelost kan worden door je afval te scheiden.

Een van de dingen die belangrijk zijn aan je boek is dat je de arbeidersklasse centraal stelt in je betoog, vooral in het laatste hoofdstuk over William Morris en het idee van een democratische planeconomie. Kun je tot slot daar iets over zeggen?

Het is een onderwerp waar we vroeger niet zo expliciet over spraken omdat het te radicaal of utopisch klinkt. Maar deze kwestie kan niet meer worden ontweken. We moeten het hebben over de manier waarop we de wereld kunnen inrichten. Zoals John Bellamy Foster zegt, is News From Nowhere van William Morris niet alleen een klassieke socialistische utopie, maar ook duidelijk een milieu-utopie.

Voor Morris zijn die twee zaken onlosmakelijk met elkaar verbonden. Zijn marxisme is nogal eigenaardig, maar hij komt wel tot de kern van het probleem als hij zegt dat we het moeten hebben over de manier waarop mensen zich verhouden tot de natuur. Dat is namelijk door middel van arbeid. Hoe we werken heeft verregaande consequenties voor ons vermogen om de wereld vorm te geven. Hij biedt een visie op een socialistische toekomst waarin mensen op een andere manier leven en werken, waarbij de kwestie van planning centraal staat.

Ik zei al dat in Australië het land werd beheerd volgens een hele serie gebruiken en tradities. De visie van Morris komt neer op een bewuster beheer van het land, een proces waarbij de werkende bevolking democratisch en collectief beslist wat ze willen maken, gebruiken en produceren. Zodra je dit als mogelijkheid gaat zien, wordt het klimaatprobleem veel minder lastig. We weten wat we moeten doen om klimaatverandering te stoppen.

We weten dat we kolenmijnen moeten sluiten. We weten dat we moeten stoppen met fossiele brand- stoffen. We weten dat we technologieën hebben waarmee we in theorie geweldige dingen kunnen doen. Het probleem is dat het kapitalisme dat onmogelijk maakt. Dus als we democratisch en collectief kunnen besluiten wat we moeten doen, biedt dat eindeloze mogelijkheden.

In het boek citeer ik een rapport van het IMF, waarin economen het hebben over walvissen die grote hoeveelheden CO 2 in hun lichaam opnemen. Als walvissen sterven, brengen ze die CO 2 naar de bodem van de oceaan. Zo spelen ze een belangrijke rol in het voorkomen van CO 2 -uitstoot. Wat stelt het IMF voor om walvissen te beschermen? Ze willen daarvoor vaststellen wat een walvis waard is, zodat ze dan via de markt de walvissen kunnen beschermen. Dat klinkt absurd, maar dat is de redenering die zoveel gevestigde beleidsmakers volgen als het over klimaat gaat.

Als jij of ik zagen dat een walvis in moeilijkheden verkeerde, zouden we geen markt optuigen. We zouden hem weer het water in duwen. Als je ophoudt markten te creëren voor alles wat mensen doen, komt de toekomst in beeld. We hebben nog een lange weg te gaan naar een arbeidersdemocratie en een planeconomie. Maar ik denk wel dat de beweging als geheel het hierover moet gaan hebben.

Dit stuk is overgenomen van socialisme.nu. Een langere versie van dit interview verscheen oorspronkelijk in het Engels op Socialistworker.co.uk.

Jeff Sparrow
Crimes against nature: Capitalism and Global Heating
Scribe Publications 2021 / 240 pagina’s