Na weken van paniekzaaierij in de media over een vermeende Russische militaire invasie in Oekraïne, is er misschien een kans dat het conflict via onderhandelingen wordt opgelost. Het publieke debat over de huidige escalatie van het Russisch-Westerse conflict over Oekraïne is nogal ironisch. In ieder geval aan de oppervlakte is het gericht op garanties dat Oekraïne niet zal toetreden tot de militaire alliantie van de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO), die Oekraïne nog lang niet heeft uitgenodigd om toe te treden, maar waartoe de meeste Oekraïners zelf ook niet willen toetreden.

Oekraïne speelt niet slechts een ondergeschikte rol in de uitwisseling van dreigementen en onderhandelingen over zijn lot. Maar op een typisch koloniale manier gooien commentatoren de Oekraïners op één hoop en miskennen ze de politieke diversiteit in een natie van 40 miljoen mensen. De Oekraïense president Volodymyr Zelensky tweette onlangs over het principe 'Niets over Oekraïne zonder Oekraïne', in tegenstelling tot de neiging van de Russische president Vladimir Poetin om het Oekraïense lidmaatschap van de NAVO te bepalen in een beperkte kring van grootmachten. Het probleem is echter niet alleen te beslissen 'zonder Oekraïne', maar ook te beslissen 'voor' zeer uiteenlopende Oekraïners, alsof ze identieke meningen zouden hebben over de cruciale vragen die in het geding zijn.

Een populaire interpretatie van de Euromaidan-revolutie draagt bij tot deze strategische vermomming. Het verhaal is dan dat in 2014 Oekraïners uit verschillende regio's, die pas tijdens de Tweede Wereldoorlog tot één moderne staat waren samengesmolten, zich eindelijk echt verenigden in de burgerlijke inclusieve natie die in de revolutie was geboren. De Oekraïners maakten hun 'beschavingskeuze' ten gunste van de westerse geopolitieke oriëntatie en verdedigen die tegen de Russische agressie, die Oekraïne probeert terug te brengen in zijn invloedssfeer. De oorlog in Donbas die in 2014 volgde, wordt voorgesteld als in de eerste plaats een oorlog tussen staten en niet als een directe voortzetting van het gewelddadige burgerconflict dat begon in de laatste dagen van Euromaidan, nog vóór enige militaire stappen van Rusland.

In werkelijkheid was Euromaidan een gebrekkige revolutie. Er werd geen nationale eenheid gevormd, maar de elitegroepen die ervan profiteerden (samen met ideologische cheerleaders) moeten deze illusie in stand houden voor interne en externe legitimiteit via een combinatie van monddood maken en repressie. Het is daarom in hun belang om de alternatieve standpunten over het verleden, het heden en de toekomst van Oekraïne af te schilderen als 'niet-Oekraïens' of zelfs 'anti-Oekraïens', ook al worden deze standpunten door veel (zo niet de meeste) Oekraïense burgers gedeeld. Als gevolg daarvan wordt deze Oekraïners steeds meer een stem ontnomen in de binnenlandse en internationale politiek.

Oekraïne is niet zomaar een speelbal van de grootmachten geworden. Op een bijzonder vernederende manier wordt Oekraïne uitgebuit om imperialistische belangen te dienen en ze ten onrechte als een nobel streven voor te stellen. De met pathos geladen verwijzingen naar Oekraïnes soevereiniteit lopen parallel met de realiteit van de staat, die in politiek, economisch en militair opzicht afhankelijker is van buitenlandse mogendheden dan ooit tevoren sinds de ineenstorting van de Sovjet-Unie. Het erkennen van de diversiteit van Oekraïne en het verleggen van de discussie naar de belangen van de Oekraïners is bijzonder noodzakelijk, niet alleen voor een onmiddellijke de-escalatie van het conflict, maar voor elke duurzame oplossing voor Oekraïne en de vrede in Europa.

Willen de Oekraïners lid worden van de NAVO?

Rusland eist ijzersterke garanties dat Oekraïne (en andere voormalige USSR-staten) niet zullen toetreden tot de NAVO en dat de NAVO het grondgebied van deze staten niet zal gebruiken voor militaire expansie. Het typische antwoord van westerse functionarissen en waarnemers is tot dusver dat het aan de NAVO en Oekraïne is om hierover te beslissen, niet aan Rusland. Veel westerse commentatoren zijn geobsedeerd door het lezen van Poetin's gedachten: hoe zou hij reageren als hij niet tevreden is met een antwoord op zijn ultimatums? Dit wordt gespiegeld door de symmetrische speculaties aan de overzijde of Biden bereid zou zijn om een deal met Rusland te sluiten. Niet zo veel mensen zijn geïnteresseerd in wat de Oekraïners van dit alles denken. Willen de Oekraïners eigenlijk wel lid worden van de NAVO?

De neutrale status van Oekraïne, waardoor het geen deel kan uitmaken van militaire blokken, is vastgelegd in de basisdocumenten van de moderne Oekraïense staat: de Soevereiniteitsverklaring (aangenomen op 16 juli 1990) en de Grondwet van Oekraïne (28 juni 1996). In december 2007, aan de vooravond van de beruchte top van Boekarest waarop werd besloten dat Oekraïne en Georgië 'lid zullen worden van de NAVO', was minder dan 20 procent van de Oekraïense burgers voorstander van toetreding tot de NAVO. De meerderheid van de Oekraïners koos voor een militaire alliantie met Rusland of voor het behoud van de neutrale status van het land.

Het NAVO-lidmaatschap bleef tot de tumultueuze gebeurtenissen in 2014 slechts een zaak van een kleine minderheid binnen de Oekraïense samenleving. Als gevolg van de Russische annexatie van de Krim en het begin van de oorlog in Donbas, steeg de steun voor het NAVO-lidmaatschap naar ongeveer 40 procent. Het werd echter nog steeds niet omarmd door een meerderheid van de Oekraïners.

Twee dingen hebben bijgedragen tot deze verschuiving in de publieke opinie. Sommige voorheen sceptische Oekraïners begonnen het NAVO-lidmaatschap te zien als een bescherming tegen verdere vijandige acties van Rusland. Maar een niet minder belangrijke reden voor de toename van de steun was dat de meest pro-Russische Oekraïense burgers uit de gebieden die niet onder controle van de Oekraïense regering staan – de Krim en de Donbas – niet langer in de enquêtes waren opgenomen. Miljoenen Oekraïense burgers zijn effectief uitgesloten van de Oekraïense publieke ruimte.

In de rest van Oekraïne is de steun voor een militair bondgenootschap met Rusland sinds 2014 sterk gedaald. De meeste voormalige Rusland-aanhangers veranderden echter niet in aanhangers van de NAVO, maar stapten over op steun voor een neutrale status, 'door de hond of door de kat gebeten' standpunt. Als je denkt aan het zeven jaar durende militaire conflict, dat overwegend (ten onrechte) wordt voorgesteld als oorlog met Rusland, is de weerzin tegen het omarmen van de NAVO door een zeer groot deel van de Oekraïners verbazingwekkend.

Vóór de verkiezingen van 2019 drong de vorige Oekraïense president, Petro Porosjenko, aan op wijzigingen in de Oekraïense grondwet om het land op een pad te zetten om toe te treden tot de Europese Unie (EU) en de NAVO. Het heeft niet geholpen om zijn vernietigende nederlaag tegen Zelensky te voorkomen.

De steun voor de NAVO in Oekraïne verschilt per regio. Een stabiele, solide pro-NAVO meerderheid bestaat alleen in de westelijke regio's. In Centraal-Oekraïne is er misschien een meerderheid pro-NAVO. Maar in de oostelijke en zuidelijke regio's is neutraliteit populairder dan NAVO-lidmaatschap, ondanks het feit dat dit deel van Oekraïne hoogstwaarschijnlijk bezet zou worden in geval van een echte Russische invasie.

Een correlatie tussen steun voor de NAVO en verschillende visies op de Oekraïense nationale identiteit maakt de kwestie een bijzondere splijtzwam. Veel Oekraïners zien de NAVO als een verdediging tegen Rusland. Veel andere Oekraïners vinden dat het NAVO-lidmaatschap meer van Oekraïnes soevereiniteit aan het Westen zou prijsgeven, wat volgens hen al sinds 2014 gebeurt en tegelijkertijd de spanningen met Rusland zou verhogen, de interne spanningen onder de Oekraïners zou doen escaleren en de natie zou meeslepen in een van de 'eeuwige' oorlogen van de VS, waarvan er onlangs nog een in een vernederende nederlaag eindigde.

Er zijn aanwijzingen dat de Russische militaire opbouw in het voorjaar van 2021 de steun voor de NAVO zou kunnen doen toenemen. Het is zeer waarschijnlijk dat NAVO-voorstanders een eventueel referendum zouden winnen. Dergelijke prognoses voor het referendum zijn echter minder steekhoudend om de voorkeuren voor de veiligheidsstrategie van Oekraïne onder de bevolking in het algemeen te beoordelen, omdat ze de keuze beperken tot 'ja' of 'nee' en geen rekening houden met de miljoenen Oekraïense burgers in Donbas en op de Krim die bij het referendum niet zouden kunnen stemmen, maar wel een uitgesproken mening over de kwestie hebben. Bovendien blijft het onzeker hoe de publieke opinie in Oekraïne zou reageren op zeer duidelijke boodschappen dat de VS het sturen van troepen om Rusland te bestrijden uitsluiten als dat land Oekraïne aanvalt en op mogelijke compromissen in de loop van de onderhandelingen met Rusland.

Bij het bekritiseren van Poetins eisen om over Oekraïnes lidmaatschap te beslissen door de grootmachten, is het belangrijk om niet in een soortgelijke denkfout te vervallen en de wens om toe te treden tot de NAVO op dubieuze wijze op te leggen aan de Oekraïners. De Oekraïners zijn verre van eensgezind in hun steun voor het NAVO-lidmaatschap. Het is een omstreden kwestie die alleen goed kan worden opgelost in een politiek proces waarin een groot deel van de andersdenkende Oekraïners niet standaard wordt weggezet en gestigmatiseerd als 'verraders' of 'stromannen' van de Russische propaganda omdat ze om goede redenen sceptisch staan tegenover de NAVO.

Uitweg en weg vooruit

De oppositie mag dan een grote minderheid of soms zelfs de meerderheid van de Oekraïense burgers vertegenwoordigen, ze is slecht gemobiliseerd en georganiseerd in vergelijking met de nationalistische en neoliberale geledingen van de burgermaatschappij. Deze laatsten hebben de druk voor hun impopulaire agenda's op de verzwakte Oekraïense staat alleen maar opgevoerd. Het radicaliserende nationalistische beleid tijdens het bewind van Porosjenko werd in 2021 gevolgd door de sancties en dreigementen van Zelenski aan het adres van een leider van de populaire oppositiepartij, machtige oligarchen en het merendeel van de grote oppositiemedia. Ondanks de kritiek op de mensenrechten lokte dit geen noemenswaardige reactie van het Westen uit, in tegenstelling tot de onderdrukking van de Russische en Wit-Russische oppositie. Veel waarnemers aanvaardden een gemakzuchtige veiligheidsverklaring dat repressie van zogenaamd 'pro-Russische' krachten onvermijdelijk of zelfs legitiem is in een land dat onder buitenlandse dreiging staat.  Verdere beperking van de politieke en publieke vertegenwoordiging van een groot segment van de Oekraïense samenleving maakt Oekraïne echter niet sterker – alleen maar zwakker en verdeelder.

De vredesakkoorden van Minsk, die de institutionalisering van een speciale status voor de afgescheiden gebieden in Donbas vereisen, zouden een belangrijk onderdeel kunnen zijn van de mogelijke oplossing voor Oekraïne. Ze werden ondertekend na een reeks nederlagen van het Oekraïense leger in 2014-2015; sindsdien is er echter weinig uitgevoerd. Opmerkelijk is dat zelfs sommige voorstanders het voorstellen als een 'onsmakelijk compromis' met 'Russische voorwaarden, opgelegd met behulp van gewapende agressie.'

Het is echter belangrijk om de Minsk Akkoorden te begrijpen als niet iets dat Poetin wil, maar als een mogelijke weg naar een democratischer en pluralistischer Oekraïne dat zijn eigen politieke diversiteit erkent en accepteert. De akkoorden zijn tegelijkertijd doel en middel in dit proces. De Akkoorden van Minsk veronderstellen dat de mensen in Donbas terugkeren als een legitiem deel van de Oekraïense natie. Meestal hebben ze heel andere opvattingen over de geschiedenis en de recente gebeurtenissen, het taalbeleid en de internationale allianties dan de nationalistische politieke en civiele samenleving, die namens de Oekraïense samenleving spreken maar de diversiteit ervan maar slecht vertegenwoordigen. Dit zou een radicale verandering vereisen van het dominante post-Euromaidan discours in de publieke sfeer in Oekraïne en werken aan een meer inclusieve definitie van de nationale identiteit.

Anderzijds herstellen de Minsk-akkoorden, door de miljoenen Oekraïense burgers in Donbas terug te geven aan Oekraïne, een deel van het verloren evenwicht (dat nu institutioneel wordt beschermd) in de Oekraïense politiek, dat afweek van de houdingen en verwachtingen van de bevolking in het algemeen. De akkoorden van Minsk vereisen een inhoudelijke dialoog over de toekomst van Oekraïne en maken die tegelijkertijd mogelijk.

Er zijn natuurlijk risico's. Er is een sterke vraag naar vrede in de Oekraïense samenleving, maar specifieke clausules van de speciale status voor Donbas (zoals amnestie voor strijders of het institutionaliseren van gewapende eenheden van de separatisten als 'volksmilities') zijn niet populair. Het gebrek aan meerderheidssteun is voor de Oekraïense regering echter nooit de voornaamste reden geweest om zich aan de uitvoering van de akkoorden van Minsk te onttrekken, aangezien het ontbreken van steun ook nooit een obstakel is geweest voor de campagne voor het NAVO-lidmaatschap en het nog minder populaire nationalistische en neoliberale beleid. Belangrijk is dat, ondanks het feit dat dat de Minsk-akkoorden een gevolg waren van militaire nederlagen, de meeste Oekraïners ze direct na de ondertekening in 2015 steunden. Als veel Oekraïners nu teleurgesteld zijn, komt dat in de eerste plaats door de geringe vooruitgang en de ineffectiviteit bij het brengen van vrede in Oekraïne, niet omdat de akkoorden fundamenteel onaanvaardbaar zijn.

Belangrijker was de expliciete dreiging met geweld die werd geuit door het nationalistische maatschappelijk middenveld dat de zogenaamde 'anti-capitulatie' protesten leidde. De protesten waren vrij klein: slechts 26% van de Oekraïners sprak zijn steun uit voor de protesten, terwijl 41% er duidelijk tegen was. Niettemin stagneerden ze verdere vooruitgang bij de uitvoering van de Minsk-akkoorden na de aanvankelijke successen die volgden op de verpletterende overwinning van Zelensky bij de verkiezingen van 2019.

Het gaat hier echter niet om de 'capitulatie' van Oekraïne, maar om een heel specifiek project van natievorming voor Oekraïne, waarbij Rusland de rol speelt van de belangrijkste 'ander', waartegen de adepten van het project hun nationale identiteit afzetten. Het probleem met dit project is dat de poging tot assimilatie van de interne culturele en politieke diversiteit van Oekraïne (om het problematische pad te herhalen van de manier waarop de moderne westerse naties sinds de 19e eeuw werden opgebouwd) onverenigbaar is met de manier waarop veel mensen democratie vandaag de dag zien. Het is wellicht even onverenigbaar als het naspelen van de politiek van de grootmachten uit de 'gouden eeuw' van het imperialisme. Dit project van natiebouw is echter ook nauwelijks haalbaar onder de huidige omstandigheden, omdat het niet zal worden ondersteund door parallelle moderniseringsprocessen. Men kan het proces van 'boeren tot Fransen maken' nu niet herhalen, omdat de Communistische Partij deze taak voor Oekraïne tientallen jaren geleden al heeft volbracht. Het is geen verrassing dat het fundamenteel anticommunistische project van de Oekraïense burgermaatschappij er voortdurend niet in is geslaagd de natie te verenigen, ondanks drie revoluties in het leven van één generatie en een veronderstelde mobiliserende dreiging vanuit het buitenland. Tot dusver hebben de pogingen om dit project van natievorming door te zetten de diepe post-Sovjetcrisis van politieke vertegenwoordiging niet opgelost, maar veeleer verergerd.

Een ander, pluralistisch Oekraïne dat zich op een meer synthetische en dialooggerichte wijze ontwikkelt als een soevereine brug tussen Europa en Rusland, is zeker mogelijk. Om dat te bereiken is het van vitaal belang dat de politieke diversiteit van Oekraïne wordt erkend en dat de voorwaarden worden geschapen voor een institutioneel beschermde nationale dialoog tussen Oekraïners met tegengestelde meningen. Of dit werkelijk voor anderen dan de Oekraïners nodig is, is een andere vraag.

Dit artikel stond op Truthout. Nederlandse vertaling redactie Grenzeloos.