Tata Steel Nederland is een iconisch staalbedrijf in de IJmond aan de Noordzee, met 9.000 werknemers. Het is eigendom van Tata Steel Limited, een Indiaas bedrijf. Tata Steel Nederland (TSN) kwam de laatste jaren vooral in het nieuws als grote uitstoter van broeikasgassen en verantwoordelijke voor gezondheidsschade aan de omwonenden. Het bedrijf ligt in een dichtbevolkt gebied.

TSN staat de komende jaren voor de keuze: vergroenen of sluiten. Zo wordt het een belangrijke test of een sociaal rechtvaardige groene transitie van een groot staalbedrijf in Europa mogelijk is. Vooralsnog zitten de werknemers, de omwonenden en klimaatactivisten niet op dezelfde lijn.

Vergroenen

Wat betekent vergroenen? Zoals elke middelbare scholier met wat aanleg voor bètavakken je kan uitleggen is vergroenen van de staalproductie chemisch gezien eenvoudig. Voor je er staal mee kan maken moet ijzererts behandeld worden, zuurstof moet eruit worden gehaald. Nu gebeurt dat door het zuurstof te verbinden met koolstof. Dat gaat als CO₂ de lucht in, een broeikasgas verantwoordelijk voor de opwarming van de planeet. Je kan vergroenen door het zuurstof te verbinden met waterstof: dan krijg je water. Het milieuprobleem is zo opgelost. Je moet wel een nieuwe fabriek bouwen, en dan is niet het vak scheikunde aan de orde, maar het vak boekhouden, want dat kost geld.

En je moet beschikken over groene waterstof. Die is er niet. ‘Groene’ waterstof wordt geproduceerd met hernieuwbare energiebronnen, bijvoorbeeld met windmolens op zee in de buurt van IJmond. Maar dat windmolenpark is er nog niet, net zo min als een waterstoffabriek. Daar zijn wel plannen voor, en de groene waterstof zou dan ook door andere gebruikers benut kunnen worden.

Staalfabriek nodig?

Heeft Nederland een eigen staalfabriek nodig? Of kan je de vraag beter in Europees verband stellen? Want er bestaat wel degelijk zoiets als een Europese staalmarkt. De EU produceert jaarlijks 125 Mt staal en importeert netto 15 Mt om een staalvraag van 140 Mt te dekken. Handhaaf je die productiecapaciteit, dan beperk je alvast het transport, en hou je de hefbomen voor ecologisch en sociaal verantwoorde staalproductie in handen. Al dient gezegd dat ook in landen als China en India hard gewerkt wordt aan vergroening van de staalproductie. Momenteel staat de staalindustrie voor 7 procent van de wereldwijde CO₂-uitstoot.

Moet dat dan in IJmuiden? In Europa zijn er plekken waar groene stroom goedkoper geproduceerd kan worden, bijvoorbeeld in Scandinavië (waterkracht) of Spanje en Portugal (zon). Maar goed, je hebt nu eenmaal een staalfabriek in IJmuiden, dus waarom daar geen pilot voor vergroening van de staalproductie in Europa van maken? Het gaat ook om 9.000 arbeidsplaatsen, de afgeleide werkgelegenheid niet meegerekend. Groene waterstof zou op den duur in Nederland wel 5 procent goedkoper zijn dan bij de concurrenten in Duitsland.

Staal is nodig, al was het maar voor de groene transitie. Windmolens maak je niet van karton. Weliswaar is de staalproductie van TSN nu niet gericht op de groene transitie, maar op blik voor frisdranken, en staalplaten voor autofabrieken. Tata zou ook ingezet kunnen worden voor de productie van dikke staalplaten, nodig voor de bouw van windmolens.

Voorstel Tata

Tata zelf heeft een voorstel. Het stelt voor tegen 2030 één cokesfabriek en één hoogoven te sluiten. In de cokesfabriek wordt van steenkool cokes gemaakt. Die cokes zijn nodig voor de productie van ijzer dat geschikt is voor staal. Daarna gaat het naar de hoogoven. Dat zou dus vervangen worden door een potentieel groene productielijn: een DRI installatie (Direct-gereduceerd IJzer) waarna het ruwijzer tot staal verwerkt wordt in een vlamboogoven, die elektrisch wordt aangedreven.

De DRI kan aangedreven worden met cokesgas, een bijproduct van de tweede cokesfabriek die tot nader order in gebruik zou blijven. Dat cokesgas bestaat voor een aanzienlijk deel uit waterstof. Dat zou de uitstoot van CO₂ dus in grote mate beperken. Maar dat cokesgas wordt nu voor andere doelen gebruikt, zoals een energiecentrale. Het ziet ernaar uit dat TSN daarom wil werken met aardgas. Dan vermindert de uitstoot van CO₂ echter zo goed als niet. Het argument is dat die installatie dan later kan overschakelen op groene waterstof.

Het gaat om ruim de helft van de huidige productiecapaciteit. Er wordt geschreven dat dit de uitstoot verminderd met 5 Mt CO₂, wat neerkomt op 4 procent van de landelijke doelstelling voor 2030. Maar dat is dus verre van zeker. TSN kan echter niet om de sluiting van één cokesfabriek heen, omdat die door zijn omvang en ligging sterk verbonden wordt met de gezondheidsschade voor de omwonenden.

Een tweede productielijn blijft open met een traditionele cokesoven en hoogoven.

Aanvullend zouden maatregelen genomen worden om de gezondheidsschade voor de omwonenden te beperken, zoals het afdekken van voorraden en windschermen, zodat er minder schadelijk fijnstof, grafiet, NO₂, en noem maar op, in de lucht komt. Vooral fijnstof en NO₂ (stikstofdioxide) zijn schadelijk voor de gezondheid. Omwonenden leven er gemiddeld 2,5 maanden minder lang door. Maar ook stank en lawaai zijn vervelend, en het is niet fijn dat je je was niet buiten aan de lijn kan hangen.

Het voorstel van TSN komt er dus op neer dat verbetering pas in 2030 te verwachten valt, en of en hoe is nog niet echt duidelijk. Onduidelijk is zeker wat later met de andere helft van de productie gaat gebeuren. TSN argumenteert dat de situatie na 2030 moeilijk in te schatten is: technische ontwikkelingen, de kostprijs van CO₂-uitstoot, de beschikbaarheid van groene waterstof,…

Vooral de gezondheidsschade en overlast voor de omwonenden is in dit scenario een heikel punt: wachten tot 2030 is geen optie, en een onduidelijk scenario voor het vervolg ook niet. TSN zou wel werken binnen de lopende wettelijke vereisten, en kan dus moeilijk onder druk worden gezet om snel dit probleem aan te pakken.

Alternatieven?

Er bestaan ook alternatieve voorstellen. Zo wordt voorgesteld de cokesfabrieken onmiddellijk te sluiten, en geschikt ijzererts in te voeren. Dat is dan wel duurder. Een ander alternatief is te werken met schroot, dus een circulaire staalproductie. Maar het staal is dan van mindere kwaliteit, niet altijd geschikt voor de huidige klanten.

De reële keuze die lijkt voor te liggen is dus ofwel te sluiten, ofwel een geleidelijke vergroening, en voorlopige milieuschade en gezondheidsschade voor de omwonenden voor lief te nemen.

De overheid zal met een aantal miljarden over de brug moeten komen. Nederland zal dan ook werk moeten maken van massale investeringen voor groene stroom, waarbij alle mogelijkheden op zee en op land maximaal worden ingezet. Dat is een voorwaarde om concurrerend te blijven. Ruw geschat zou de volledige vergroening van TSN een investering vereisen van 12 miljard euro.

Of er zou daadwerkelijk een eengemaakte Europese energiemarkt moeten komen, maar dat lijkt er niet in te zitten. Duitsland blijft nog een tijdje aanmodderen met steenkool, en Frankrijk met kernenergie. Zij zitten niet te wachten op een verplichting energie tegen een laag tarief te leveren aan hun Europese broeders en zusters.

Op één lijn

Tata is een Indiase multinational. Het lijkt riskant miljarden cadeau te doen aan die multinational, en een gigantisch windpark op zee op te zetten, zonder garanties voor de toekomst. Die heb je niet. Het is best mogelijk dat Tata de nodige kennis voor de productie van groen staal in Nederland opbouwt op kosten van de Nederlandse belastingbetaler, en later alsnog met de zuiderzon vertrekt. Want groen staal heeft sowieso de toekomst weet ook Tata. Het beschikt in Nederland over een sterke afdeling voor onderzoek en ontwikkeling, die nog enkele jaren goede diensten kan bewijzen.

Vooralsnog zitten werknemers, omwonenden en milieuactivisten niet op dezelfde lijn. De vakbond trekt de kaart van de vergroening, met het oog op het behoud van de werkgelegenheid. Milieugroepen zoals XR eisen de onmiddellijke sluiting van de cokesfabrieken, wat een voorwaarde is voor het oplossen van de gezondheidsschade voor de omwonenden. De omwonenden kunnen niet langer wachten. Volgens Tata is het bedrijf dan niet economisch leefbaar.

Ondertussen gebeurt er niets. De botsing tussen grote economische belangen leidt vooral tot uitstel. Dat versterkt een gevoel van machteloosheid, wat op zijn beurt samenwerking tussen omwonenden en milieugroepen niet bevordert. Om uit die impasse te komen is het nodig krachten te bundelen rond heldere uitgangspunten: behoud van zinvolle werkgelegenheid met respect voor milieu en gezondheid is technisch perfect te realiseren. Financiële belangen staan dat in de weg.

Overgenomen van Uitpers.