Doordat het om zo’n geweldige hoeveelheid geld gaat heeft het flitskapitaal een sterk destabiliserende werking. De geldhandelaren -die het moeten hebben van fluctuaties in de wisselkoersen- ondernemen regelmatig pogingen om bepaalde munten te destabiliseren. Deze aanvallen kunnen nationale economieën -met name van ontwikkelingslanden- volledig ontregelen, met desastreuze economische en sociale gevolgen, zoals de zogenaamde Azië-crisis van 1997 en daarop volgende crises in Rusland, Brazilië en Zuid-Afrika hebben laten zien.
De vereniging Attac-Nederland (zie ook kader) bepleit de invoering van een internationale belasting op valuta-transacties om dit flitskapitaal enigszins in te perken. Het idee voor zo’n belasting stamt al uit 1972, toen het werd gelanceerd door de latere Nobelprijswinnaar James Tobin. Vandaar dat het een Tobin-tax wordt genoemd. Het gaat om een belasting met een heel laag tarief (0,1 of 0,25 procent), maar -door de grote kapitalen waarover het wordt geheven- een geweldige opbrengst (honderden miljarden guldens).
Onder de titel ‘Tobin or not Tobin’, publiceerde Attac-Nederland een minibrochure waarin gepleit wordt voor een Tobin-tax. Deze brochure vormt de basis voor de campagne die Attac de komende tijd rond dit thema gaat voeren. Grenzeloos sprak met twee initiatiefnemers van Attac-Nederland, Wiert Wiertsema en Robert Went, die nauw bij het tot stand komen van de brochure waren betrokken.

Als argumenten voor een Tobin-tax worden in de brochure drie redenen gegeven: het remt de speculatie op de wisselmarkten, het vermindert de greep van de markten op nationale staten en het levert een heleboel geld op dat gebruikt kan worden voor sociale doelen. Het lijkt bijna te mooi om waar te zijn. Is de Tobin-tax een nieuw wondermiddel?

Wiert: “Nee, een wondermiddel is het niet, maar wel een middel om iets meer greep op het flitskapitaal te krijgen. Speculaties op de wisselmarkten worden niet gestopt, wel afgeremd. De greep van de kapitaalmarkten op nationale staten verdwijnt daarmee natuurlijk niet maar wordt wel iets minder. Als je echt tot een democratisch gecontroleerd internationaal economisch bestel wil komen volstaan technische ingrepen niet, daarvoor zijn ingrijpende politieke veranderingen nodig.
De weerstand tegen de Tobin-tax is dan ook vooral politiek. Technisch kan de Tobin-tax heel goed worden ingevoerd, maar het betekent een stap in de richting van een meer rechtvaardige internationale economie. Voor zo’n stap is politieke wil nodig. Vooral bij de machthebbers in de rijke industrielanden (G-7) ontbreekt het daar aan.”

Markconform
Robert: “De kracht van de Tobin-tax is eigenlijk ook een beetje haar zwakte: het is een marktconform instrument. Dat leidt er toe dat er ook voorstanders zijn met heel andere motieven: neoliberalen die zo’n belasting als een middel beschouwen om belasting op inkomen en winst terug te dringen, of technocraten die het als een instrument zien om de financiële markten wat veiliger te maken voor beleggers (en dus ook voor speculanten). Daarom benadrukt Attac dat het een middel is en zeker geen tovermiddel.”
Wiert: “Ook is lang niet iedereen bereid meer geld te besteden aan goede doelen. Er kunnen bijvoorbeeld ook staten zijn die opbrengsten van de Tobin-tax voor militaire doelen zouden willen gebruiken. Dat is natuurlijk niet de bedoeling.
Sommige voorstanders van een Tobin-tax zijn er voor dat opbrengsten in de staatskassen vloeien, zonder dat er afspraken worden gemaakt over de besteding ervan. Als Attac vinden we dat onvoldoende. De Tobin-tax is geen doel op zich. Wij vinden dat de opbrengsten gebruikt moeten worden om tot een eerlijker verdeling van welvaart in de wereld te komen.”

Door rechtse tegenstanders van een Tobin-tax wordt gesteld dat het een slecht voorstel is omdat het de markt verstoort. Door linkse tegenstanders wordt gesteld dat het alleen maar het symptoom -het flitskapitaal- aanpakt, maar de kern -de kapitalistische en imperialistische uitbuiting- buiten beschouwing laat. Hoe zien jullie dat? Is de Tobin-tax gericht op het verbeteren van het functioneren van het internationale kapitalisme, of is het daar juist tegen gericht?

Robert: “Volgens de dominante economische theorie is elke belastingheffing een verstoring van de markt. Daar zit de ideologische stelling achter dat alles goed komt als je ‘de markten’ maar vrijelijk hun gang laat gaan. Het is helemaal niet erg om tegen dat geloofsartikel -want meer is het niet- in te gaan.”
Wiert: “Alle marktpartijen worden door een Tobin-tax op gelijke wijze behandeld, dus van een verstoring is geen sprake. De geldhandel kan gewoon doorgaan, er moet alleen belasting over worden betaald, zoals dat bijvoorbeeld ook voor arbeid geldt. In zekere zin is het juist dat het kapitalistisch bestel verder ongemoeid wordt gelaten. Het flitsen met kapitaal wordt iets minder aantrekkelijk gemaakt, het wordt zeker niet uitgebannen. Het is echter niet juist te zeggen dat de Tobin-tax alleen maar het functioneren van het internationale kapitalisme verbetert. Wat het doet is eraan bijdragen dat enkele zeer kwalijke uitwassen van het kapitalisme worden tegengegaan. Dat is winst voor de minderbedeelden, die vooral de negatieve gevolgen gepresenteerd krijgen.”
Robert: “Natuurlijk is de Tobin-tax zoals wij die voorstaan niet gericht op het verbeteren van het functioneren van het kapitalisme. Maar invoering van zo’n belasting betekent ook niet de doodsteek voor het kapitalisme. Was het maar zo dat je een maatregel kan verzinnen die dat tot gevolg heeft. Je moet naar de dynamiek van een voorstel kijken, dus naar de mogelijkheden om mensen in beweging te krijgen, krachtsverhoudingen te wijzigen en steun op te bouwen voor acties en bewegingen voor alternatieven voor de huidige globalisering. In dat kader kan de Tobin-tax een nuttige functie hebben, maar dat gaat niet vanzelf. Juist mensen met radicale kritiek op het kapitalisme kunnen een belangrijke rol spelen in zo’n beweging.”

Internationaal
Het gaat bij het flitskapitaal per definitie om een internationaal fenomeen. Dat betekent dat een Tobin-tax ook internationaal zou moeten zijn. Is dat geen illusie? Kapitaal stroomt toch naar de plaats waar de belastingen het laagst zijn?

Wiert: “Natuurlijk moet een Tobin-tax bij voorkeur internationaal worden ingevoerd. Maar ieder land kan er gewoon mee beginnen. Natuurlijk wordt dan gezegd dat de geldhandel zich zal verplaatsen naar plaatsen waar geen belasting wordt geheven. Daar tegen zijn verschillende argumenten in te brengen. Het gaat maar om een heel lage belasting. Het zijn vooral banken die actief zijn in de geldhandel. Het is maar de vraag of die vanwege een relatief kleine belasting hun activiteiten zullen verplaatsen. De meeste geldhandel vindt bovendien plaats in een beperkt aantal landen, met name de VS, Engeland, Zwitserland en Singapore. Het is niet primair daar geconcentreerd omdat er daar zo weinig belasting wordt geheven. Het heeft veel meer te maken met de uitstekende (elektronische) infrastructuur die nodig is om de handel soepel te laten verlopen. Die infrastructuur en alle menselijke netwerken die daarbij horen verplaats je niet zo gemakkelijk. Tot slot zijn het niet alleen lage belastingen die bepalen of een plaats aantrekkelijk is voor kapitaal. Daarbij zijn veel meer factoren dan uitsluitend het belastingklimaat van belang.”
Robert: “Daarnaast kun je als overheid maatregelen nemen om ontduiking van zo’n belasting tegen te gaan. Banken staan onder toezicht van de Centrale Bank en hebben een vergunning nodig. De stabiliteit van het financiële stelsel is zo belangrijk voor het kapitalisme dat van banken zekerheden gevraagd worden dat ze niet failliet gaan of te veel geld uitlenen. Wat je bijvoorbeeld kan doen is banken die wisseltransacties naar belastingparadijzen willen verplaatsen dreigen met intrekking van hun vergunning. Dan is het snel afgelopen met dat uitwijkgedrag.”

Sociale doelen
Jullie pleiten er voor om de opbrengst van een Tobin-tax te besteden aan sociale doelen wereldwijd, en noemen in dat verband bijvoorbeeld medische zorg en verlichting van de schuldenlast van de Derde Wereld. Er zijn ook mensen die er juist voor pleiten om de opbrengst van de Tobin-tax op de een of andere manier in de portemonnee van de burgers terug te laten vloeien. Hun argument is dat dat het draagvlak voor een Tobin-tax zal vergroten.

Wiert: “Volgens mij is het een belangrijker argument dat op die manier politiek gesteggel over het doel van een Tobin-tax wordt voorkomen. Technisch gesproken hebben die mensen waarschijnlijk gelijk. Maar, het gaat Attac om meer democratische controle op de economie. Daarom vinden wij dat er wel degelijk een politieke discussie moet worden gevoerd over de opbrengsten van een Tobin-tax. Het zou bijvoorbeeld onrechtvaardig zijn als alleen de burgers van rijke landen, waar de meeste geldhandel plaatsvindt, zouden profiteren van de invoering van een Tobin-tax.”
Robert: “Daarop aanvullend vind ik dat als je zo redeneert je toch bezig bent de Tobin-tax als doel op zich te zien. Je kan het draagvlak misschien nog wel meer vergroten als je de mensen voor houdt dat er door de opbrengst van de Tobin-tax minder aan andere belasting hoeft te worden betaald. Zo’n benadering staat haaks op wat we met zo’n belasting willen, want je draagt niet bij aan een draagvlak voor verdergaande voorstellen, die uiteindelijk belangrijker zijn als je werkelijke veranderingen wilt.”

Wereldbank en IMF
Een van de onderdirecteuren van de Wereldbank, Serageldin, heeft zich recentelijk ook uitgesproken voor een Tobin-tax, is dat geen veeg teken?

Wiert: “Het feit dat Serageldin heeft laten blijken de discussie over de invoering van een Tobin-tax serieus te nemen wijst er op dat de internationale campagnes voor de Tobin-tax effect beginnen te krijgen. Dat is een goed teken. Dat men bij de Wereldbank het voorstel voor een Tobin-tax -dat al meer dan twintig jaar oud is- nu pas serieus neemt is ook een teken van de groeiende kracht van de beweging die zich tegen het beleid van de Wereldbank en het IMF keert.”
Robert: “Ja, en dat pleit er eens te meer voor om de achterliggende, verdergaande doelen van een (discussie over de) Tobin-tax niet uit het oog te verliezen. Natuurlijk proberen de Wereldbank en het IMF verdeeldheid binnen het kamp van hun tegenstanders te zaaien door de gematigde delen enigszins naar de mond te praten en op allerlei manieren aan zich te binden.”

Serageldin pleit er voor dat het geld dat een Tobin-tax oplevert door het IMF en de Wereldbank beheerd gaat worden. Daar zijn jullie het niet mee eens, maar hoe voorkom je dat?

Wiert: “Het is een absurd idee om het IMF en de Wereldbank de opbrengst van een Tobin-tax te laten beheren. Deze instellingen hebben er alles aan gedaan om de liberalisering van het kapitaalverkeer te bevorderen. Bovendien zijn deze instellingen weinig democratisch en hebben armere landen er nauwelijks iets in te brengen. In hun huidige vorm zijn deze instellingen totaal ongeschikt om vorm te geven aan een meer democratisch gecontroleerde internationale economie. Daarvoor zijn nieuwe instellingen nodig, bij voorkeur in het kader van de Verenigde Naties.
Hoe je voorkomt dat het IMF en de Wereldbank er toch niet met de opbrengst van een Tobin-tax vandoor gaan is een lastige vraag. De macht van deze instellingen is groot en met name de VS hebben er een doorslaggevende stem. De VS zijn tegen iedere studie naar nieuwe belastingen in het kader van de VN. Als het internationaal tot de invoering van een Tobin-tax zou komen, is het waarschijnlijk dat de VS zullen kiezen voor besteding van de opbrengsten via het IMF en Wereldbank, want daar kunnen ze de bestedingen ten minste controleren. Gelukkig kunnen deze instellingen zelf niet de Tobin-tax heffen. Dat zal toch door afzonderlijke landen moeten worden gedaan. Daarom zullen deze landen gezamenlijk moeten voorkomen dat zij hun Tobin-tax-opbrengsten simpelweg overbrengen naar een instelling waar de VS het uiteindelijk voor het zeggen hebben. Het beste is daartoe een aparte organisatie in het leven te roepen, waarin ook de ontwikkelingslanden een duidelijk eigen stem hebben.”
Robert: “Een van de vele problemen met het IMF is dat het stemmental van een land daar bepaald wordt door de hoeveelheid kapitaal die het heeft ingelegd. Met de VN is natuurlijk ook van alles mis –denk bijvoorbeeld aan de samenstelling van de Veiligheidsraad- maar ik zou altijd nog liever hebben dat het geld daarheen gaat dan naar het IMF of de Wereldbank, die er dan ook nog eens mooi weer mee kunnen gaan spelen.”
Wiert: “Het liefst zou ik meerdere instellingen zien die regionaal van karakter zijn en die een bestedingsbeleid ontwikkelen dat op de regionale behoeften is afgestemd. Deze instellingen zouden een deel van de mondiale Tobin-tax-opbrengst moeten krijgen dat overeenkomt met het aantal mensen dat in hun regio woont.”
Robert: “Daarvoor moet je eigenlijk een model van mondiale democratie en distributie ontwikkelen. Regionaliseren, zoals Wiert bepleit, is een optie, maar dan nog blijven er een heleboel vragen. Ik vind dit een van de punten waar we als voorstanders samen met sociale bewegingen uit verschillende delen van de wereld verder over na zouden moeten denken.”

Canada, Brazilië en Finland
Wat is er tot nu toe internationaal bereikt om de invoering van de Tobin-tax dichterbij te brengen?

Wiert: “Internationaal zijn er meerdere netwerken actief voor de invoering van de Tobin-tax. Behalve Attac die in veel landen actief is, heb je bijvoorbeeld het Halifax Initiatief in Canada of het Tobin-tax Initiative USA. De campagnes hebben er toe geleid dat de Tobin-tax in steeds meer fora wordt besproken. In Canada en Brazilië hebben de parlementen zich voor de invoering van een Tobin-tax uitgesproken. In Finland heeft zelfs de regering zich voorstander verklaard. In de VN gaat een dezer dagen een onderzoekscommissie van start die aanbevelingen zal formuleren over de mogelijkheden van een Tobin-tax.
In Nederland heeft Minister Zalm in antwoord op Kamervragen zich in juni nog tegen een Tobin-tax verklaard, maar de discussie gaat verder. Om echt doorslaggevende politieke druk op te bouwen is het vooral van belang dat veel meer mensen begrijpen wat een Tobin-tax nu eigenlijk is, en waarom het zinvol is tot invoering over te gaan. Als Attac willen we daar in Nederland een steentje aan bijdragen.”
Robert: “In eerste instantie lijkt een Tobin-tax in Nederland misschien ver van de mensen af te staan, omdat de financiële markten vooral in Derde Wereldlanden slachtoffers maken. Maar de dictatuur van de geglobaliseerde financiële markten heeft ook negatieve consequenties voor de sociale en publieke infrastructuur, werkgelegenheid, pensioenen en inkomens in Nederland en Europa. Het is voor de voorstanders van een Tobin-tax een grote uitdaging om zulke verbanden aan een breder publiek uit te leggen.” V

kader

Attac-Nederland
De vereniging Attac-Nederland -die inmiddels een paar honderd leden telt- heeft als doelstelling: ‘De wereldwijde kapitaalstromen zowel nationaal als internationaal aan banden leggen’ en het ‘streven naar een democratisch gecontroleerde economie die rechtvaardig en ecologisch duurzaam is.’
Dit wordt uitgewerkt in vijf actiepunten: invoering van de Tobin-tax; democratische zeggenschap over nationaal en internationaal kapitaalverkeer; afschaffing van belastingprivileges voor bedrijven; effectief hogere belastingen op kapitaalwinsten en hoofdelijke aansprakelijkheid van bedrijfsfinanciers en -bestuurders voor de gevolgen van het bedrijfsbeleid.
Attac wil een actievereniging zijn. Voor verschillende actiepunten zijn werkgroepen actief. In een aantal plaatsen worden scholingen gehouden en wordt geprobeerd een actieve plaatselijke Attac-groep op te zetten.
Iedereen die de doelstelling van Attac onderschrijft kan lid worden door f 25,- over te maken op giro 609060 ten name van XminY, Amsterdam onder vermelding van Attac. Wil je informatie of actief worden in Attac, deelnemen aan een van de scholingsgroepen of in je eigen plaats een scholingsgroep of Attac-groep opzetten, neem dan contact op met het secretariaat: Keizersgracht 132, 1015 CW Amsterdam, telefoon: (020) 627 96 61, of bekijk de website www.attac.nl, of de site van Attac internationaal: http://Attac.org.