De overwinning van Lula wekt veel hoop, ondanks de te vroeg gesloten allianties met een bonte verzameling krachten, waaronder degenen die Dilma Roussef in 2016 hielpen omverwerpen en degenen die Lula's gevangenisstraf van april 2018 toejuichten.

Op het laatste moment kwamen Lula en zijn team eindelijk uit hun kantoren en voerden een volkscampagne. Dat veranderde de sfeer tussen de twee stemrondes. Een mix van activisten, intellectuelen, kiezers uit alle lagen van de bevolking, inclusief de arbeidersklasse, trotseerde de door de regering-Bolsonaro aangewakkerde angst en ging de straat op. Tegelijkertijd werden veel netwerken geactiveerd om Lula te steunen, om 'nepnieuws' op te sporen, om geverifieerde teksten te verspreiden en om de belangrijkste leuzen, vooral de populairste, te verspreiden. Dat alles gebeurde min of meer spontaan, in een inspanning die krachten van verschillende linkse partijen samenbracht met aanhangers en sympathisanten van de Arbeiderspartij (PT) en met anti-Bolsonaristen van alle stromingen. Er was geen systematische organisatie, wat de leuzen des te heterogener maakte en de hele verkiezingscampagne deed overhellen naar een persoonlijke steun voor Lula.

Toch wist iedereen ‒ omdat het vaak genoeg herhaald was ‒ dat deze verkiezing slechts het begin was van een vrij harde strijd en dat het noodzakelijk was de volksorganisatie vol te houden en voort te zetten om de overdracht van de presidentiële macht te verzekeren en bovendien de leuzen en eisen te behouden tegenover een machtig proto-fascisme. Het was noodzakelijk om de confrontatie aan te gaan met de media als geheel, waarvan sommige een anti-Bolsonistisch standpunt innamen, maar zonder steun aan de PT. Maar ook om verschillende Bolsonaristische sociale netwerken en hun algoritmen aan te vallen (YouTube, WhatsApp, Telegram, Facebook en andere), die konden rekenen op grote financiële steun, ook uit de VS.

De dominante klassen ‒ vooral de meest geconcentreerde sectoren (banken, mega-eigenaren in de agro-industrie, een deel van de industriëlen) ‒ toonden hun ontevredenheid over Bolsonaro, maar dat betekende geen steun voor de PT. We mogen de strijdkrachten en de politie niet vergeten die Bolsonaro steunden zonder te stoppen met de bedreigingen die gepaard gingen met chantage.

Zoals verwacht organiseerden de Bolsonaristen de dag na de overwinning van Lula ‒ met een nipte marge van 2,1 miljoen stemmen ‒ wegblokkades om de annulering van de verkiezingen te eisen, waarbij ze militair ingrijpen eisten, dat alles onder het toeziend oog van het leger en de politie (die er overigens alles aan deden om te voorkomen dat de armste kiezers in verschillende regio's hun stemlokalen bereikten). Na bijna veertien dagen van blokkades hebben deze Bolsonaristen zich uiteindelijk verzameld rond het militaire hoofdkwartier, van waaruit ze putschistische leuzen blijven roepen.

Onmiddellijk na de plechtigheden hebben de PT en Lula zelf nog een laatste keer gebruik gemaakt van deze volksnetwerken, die ondanks hun grote verscheidenheid zo waardevol zijn voor de consolidatie van de volksorganisatie. Maar ze deden dat in de tegenovergestelde richting ‒ om ze te verlammen, het zwijgen op te leggen, de volksactiviteit te demobiliseren, deze fundamentele communicatieketen te verbreken. Ze sloten zich aan bij de reguliere media, die ook de gelofte van de drie apen aflegden ‒ niet luisteren, niet zien, niet spreken.

Zo zijn we de afgelopen veertig dagen in stilte getuige geweest van de dagelijkse aanwezigheid van extreem-rechts, van de duidelijke toenadering tot het leger, ondanks het stilzwijgen van Bolsonaro. Maar we hebben ook gezien hoe deze putschisten zich in de spotlights zetten, met de online uitzending van hun zieke gedrag.

Er zijn volksprotesten geweest, vooral van sommige sociale bewegingen, zoals de MTST ‒ de Beweging van Dakloze Arbeiders, kleine partijen van echt antikapitalistisch links, alsook antifascisten. Maar de oproepen tot kalmte werden herhaald door de PT, ondanks het succes van enkele voetbalfans die de blokkades doorbraken om hun wedstrijden bij te wonen en enkele spontane doorbraken van deze blokkades door mensen zonder zichtbare organisatie.

Dat onderstreept het proces dat gaande is. Voor de pas verkozen regering gaat het erom alle beslissingen alleen tot het hoogste niveau van de hiërarchie te beperken, de vurigheid van de deelname van het volk te bekoelen en opnieuw een coalitie te vormen die aanspraak maakt op de deelname van links en de heersende klassen, naast de bescherming van sectoren van rechts, zelfs extreem rechts. Dat is een veel breder spectrum dan dat van de vorige PT-regeringen. Kortom, een nationale unie die zelfs fascistoide of fascistische krachten omvat.

Het is geen gemakkelijke situatie en we mogen niet vergeten dat we te maken hebben met een nogal dramatische omstandigheid. Je kunt uitrekenen dat een derde van degenen die op Bolsonaro hebben gestemd fundamenteel Bolsonistisch zijn, dat wil zeggen elke dag dichter bij fascistische standpunten komen te staan. Een aanzienlijk deel van hen behoort tot de arbeidersklasse. En dat ondanks de bijna 700.000 doden van de pandemie, grotendeels te wijten aan het genocidale beleid van Bolsonaro en de zijnen.

Brazilië is het enige land ter wereld waar een bezuinigingsbeleid grondwettelijk is vastgelegd, waarbij 50,8 procent van de nationale begroting wordt besteed aan het betalen van de staatsschuld en/of rente. [1] Die grondwetswijziging is omgedoopt tot 'het einde van de wereld plafond'. De grote banken, financiële fondsen, makelaars ‒ Braziliaans en buitenlands ‒ zijn de begunstigden van deze schuld. De allerarmsten kregen daarentegen met tussenpozen steun, want tijdens de pandemie moest zelfs Bolsonaro hun overleven garanderen. [2] Veel van deze subsidies werden illegaal toegekend (het percentage is nog niet bekend) ten tijde van de verkiezingen, hoewel de wet dat formeel verbiedt. De kwade trouw ‒ ten voordele van de banken ‒ ging verder. Leningen in consignatie, dat wil zeggen bedoeld om te worden terugbetaald door toekomstige inhoudingen op deze steun, met onrechtmatige rentepercentages, werden aangeboden alsof het om een schenking ging en brachten de armsten voor lange tijd in de schulden. Anderzijds hebben bijna twee miljoen mensen deze subsidies op het laatste moment ontvangen zonder te zijn geregistreerd en een deel ervan is aan het leger of aan pro-Bolsonarosectoren gegeven.

De vooruitzichten zijn nog somberder: het in 2022 gekozen parlement is overwegend hard rechts, net als de gekozen gouverneurs. Zes van hen behoren tot krachten die dicht bij links staan, op een totaal van 27, terwijl de rest rechts is. [3]

De institutionele situatie is dramatisch en bijna het hele overheidsapparaat gericht op volksrechten is verwoest ‒ onderwijs, gezondheidszorg, wetenschap, openbaar vervoer, klimaatpolitiek, steun voor inheemse volkeren, steun voor vrouwen, antiracisme, stedelijke tragedies, enzovoort. De ongelijkheid neemt toe. De enige instellingen die ongeschonden uit deze proto-fascistische regering komen zijn het leger, de politie, de rechterlijke macht en het parlement. Allemaal heel goed betaald, en geïnfiltreerd door proto-fascisten met politiek rechtse mensen van allerlei kleuren.

De sociale crisis is enorm en de economische crisis treft vooral de armsten, omdat een groot deel van de Braziliaanse bourgeoisie haar winsten heeft verzilverd.

De verkiezing van Lula geeft, ondanks alle aarzelingen tijdens deze campagne en de eerste stappen van de overgang, ondanks de zorgwekkende reeks politieke allianties, ondanks het risico van een nieuwe en nog ernstigere ontkoppeling van het volk van elke vorm van politieke organisatie, deze een echte frisse wind. Dat ondanks de acceptatie en voortgaande gewenning aan de maatregelen die na de media-parlementaire-juridische coup van 2016 zijn genomen. De regering Bolsonaro is zo verschrikkelijk geweest, heeft zoveel brute krachten aangewakkerd, zoveel tegenslagen veroorzaakt dat zelfs een zeer beperkte nieuwe regering op zijn minst wegen opent voor sociale en politieke strijd, tegen de censuur die al in gang is gezet door religieuze sekten en andere aartsconservatieven. Het betekent opluchting, maar blijft in de schaduw van groeiende bezorgdheid.

Andere aspecten verdienen aandacht.

1. De strijdkrachten-FFAA, de politie, de milities

De familie Bolsonaro wordt de 'familícia' genoemd vanwege de nauwe band met de milities van Rio de Janeiro. Het gaat hier om gewapende bendes, een vrij complex verschijnsel om in een paar woorden te beschrijven, met een lange geschiedenis die de 20e eeuw omspant en die met instemming van het leger optraden tijdens de dictatuur van 1964-1988. Tussen deze gewapende bendes, de politie en de strijdkrachten (FFAA) zijn steeds nauwere banden gesmeed rond de verkoop van drugs (die ze pretenderen te bestrijden), vastgoedspeculatie en de verkoop van illegale diensten, waarbij openbare diensten (vervoer) en particuliere diensten (verkoop van gas, toegang tot internet, onder andere activiteiten) worden overgenomen.

De confrontaties leiden tot een permanente strijd om grondgebied, dragen bij tot de versterking van de banden tussen militieleden en politieagenten en zorgen voor een heel lucratieve economische activiteit. Er is geen sprake van afwezigheid van de staat, maar van een bijzondere vorm van zijn aanwezigheid in de volkswijken. Deze milities controleren de volkswijken met een zeldzame felheid en kunnen economische of andere tegenstanders uitschakelen (doden). De regering-Bolsonaro heeft de milities in het hele land versterkt, met name door de verkoop van wapens toe te staan en de CAC's ‒ wapenverzamelaars, scherpschutters en jagers ‒ aan te moedigen, die in totaal ongeveer 700.000 mensen met een zwaar arsenaal aan wapens hebben. Onder deze CAC's bevinden zich verscheidene middelgrote landeigenaren, alsmede bepaalde segmenten van de middenklasse. Ze overtreffen de strijdkrachten, die 360.000 personen tellen en de militaire politie, die 406.000 personen telt. [4]

Deze groep is overwegend Bolsonaristisch. Waarom hebben ze niet de staatsgreep gepleegd die ze steeds beloofden? Waarom kwam het leger niet uit de kazernes tegen Lula, ondanks het aandringen van de Bolsonaristen? Het antwoord is vooral internationaal: in de eerste plaats de onmiddellijke erkenning van Lula's verkiezing. Ten tweede zei generaal Mourão, de vice-president van Bolsonaro, afgelopen november dat een militaire coup internationale sancties zou riskeren; een angst die lijkt te reageren op signalen uit de VS. [5]

Voorlopig komt er dus geen militaire coup. Maar die autocratische en fascistische krachten blijven intact en alles wijst erop dat de toekomstige minister van Defensie de tegen deze putchisten uitgesproken straffen niet zal toepassen. [6]

2. De bourgeoisie

De Braziliaanse bourgeoisie wordt fundamenteel doorkruist door de belangen van buitenlandse bourgeoisieën, vooral die van de VS. Het is geen kwetsbare bourgeoisie, noch economisch, noch politiek. Terwijl in 2020 (het laatste jaar van de officiële statistieken) de totale hoeveelheid buitenlandse investeringen in Brazilië 726,2 miljard dollar bedroeg, bedroegen de Braziliaanse investeringen in het buitenland 425 miljard dollar. [7] Politiek gezien heeft de bourgeoisie, met instemming en deelname van grote buitenlandse bedrijven, de afgelopen dertig jaar twee centrale politieke acties uitgevoerd.

Ten eerste, het financieren van bijna het hele spectrum van politieke partijen in verkiezingstijd. Hierdoor konden ze de scheidslijn vervagen en de ontwikkeling van partijpolitieke voorstellen controleren.

Ten tweede, en dat is weinig bestudeerd, hebben ze een enorm netwerk van non-profit organisaties opgebouwd, parallel aan het formele netwerk van werkgevers. Dat parallelle netwerk vervult meerdere taken ‒ het samenbrengen en politiek organiseren van de verschillende economische sectoren; het oprichten van multisectorale associatieve fora, om 'technisch beleid' voor de gehele economie voor te stellen; ervoor te zorgen dat de denktanks een enorme invloed hebben in het gehele hoger onderwijs; en tenslotte, het weven van een netwerk van organisaties gericht op de volkssectoren. Dat laatste netwerk presenteert zich als 'politiek, maar niet partijdig' en via dat netwerk handelt de bourgeoisie om algemeen beleid te vernietigen, terwijl ze tegelijkertijd een 'nieuw' beleid van 'armoedebestrijding' voorstellen, gebaseerd op ondernemerschap, meritocratie, enzovoort. Met dat netwerk controleren ze bijna al het openbaar onderwijs met een 'beweging' die 'Allen voor Onderwijs' heet; en proberen ze de volksgezondheid te controleren ('Allen voor Gezondheid'). Dat is gedaan met instemming van de PT-regeringen. Ze doen zich voor als 'democratisch', maar nemen deel aan fascistische groeperingen, al naar gelang hun belangen.

Er is natuurlijk verdeeldheid in de bourgeoisie en er zijn grenzen. De staatsgreep van 2016 lijkt vooral gesteund te zijn door de economisch minder geconcentreerde lagen van deze burgerlijke klassen. De resultaten bevoordeelden echter alle, behalve een kleine handvol van de grotere, getroffen door de Operatie Lava-Jato, met de steun van de VS (en andere buitenlandse regeringen), die de honger naar meer autonome (imperialistische) Braziliaanse investeringen in het buitenland afremden. Het lijkt erop dat die spanningen tussen de verschillende sectoren van de bourgeoisie voortduren en de regering Bolsonaro heeft zowel het mega-eigendom van de agro-industrie bevoordeeld, maar ook de tussenliggende sectoren, door hen openlijk toe te staan de wet te overtreden, inheemse gebieden binnen te vallen, een oogje dicht te knijpen voor mijnbouw en houtwinning in het Amazonegebied, activiteiten die door de meer politiek fascistische, middelgrote sectoren worden uitgevoerd. Zozeer zelfs dat de grote agro-mijnbouw- en bosbouwbedrijven, die dit alles een tijdlang accepteerden, door de internationale aanklachten wat zijn afgekoeld in hun voorkeur voor Bolsonaro.

Een andere belangrijke scheiding loopt door de bourgeoisie - gevormd in nauwe alliantie met de VS, met China als belangrijkste klant.

3. De arbeidersklasse

Hun situatie is nog moeilijker. De meeste vakbonden zijn erg verzwakt en doen niets om de situatie te keren, althans voorlopig. Tijdens een bijeenkomst met verschillende vakbondscentrales op 1 december 2022 zei Lula, zonder echt protest te veroorzaken, dat hij zich zou richten op 'het aantrekken van buitenlandse investeringen, vooral directe investeringen, zodat we een nieuwe regulering van de arbeidsmarkt kunnen bereiken, zonder terug te keren naar het verleden.' [8]

Politiek gezien is de arbeidersklasse verdeeld tussen Lula en Bolsonaro, ook in verschillende hoofdsteden, zoals Rio de Janeiro. Alleen in het diepe noordoosten heeft de overgrote meerderheid op Lula gestemd.

Er is een kleine daling van het werkloosheidscijfer, maar er zijn nog steeds 10 miljoen mensen zonder werk; ongeveer 39 miljoen mensen hebben een onzekere of rechteloze baan [9] en deze cijfers nemen toe door de groei van de informele economie ('uberisering' en andere). Ongeveer 80 miljoen mensen hebben schulden [10]; 33 miljoen mensen verkeren in een situatie van hongersnood, ongeveer 125 miljoen in verschillende graden van voedselonzekerheid [11], de ongelijkheid neemt toe; er is een sterke achteruitgang van de openbare diensten... De sociale bewegingen worden vervolgd, maar zijn desondanks niet ontbonden en hebben steun gekregen van bepaalde middenklassen, intellectuelen en culturele kringen. Er zijn dus enorme concrete moeilijkheden in verband met het overleven, maar er is een diffuse, zij het vrij strijdlustige, gisting onder inheemse volkeren, feministen, antiracisten en ecosocialisten.

Kortom, Bolsonaro is electoraal verslagen. Alles wijst erop dat de PT probeert van bovenaf nieuwe allianties te sluiten en het de arbeiders moeilijk te maken zich te organiseren. De 'non-profit' organisaties zijn al klaar voor nieuw compromisbeleid in goede overeenstemming met de fascisten, die altijd aanwezig en gewapend zijn. Na een klein moment van respijt is de strijd nog maar net begonnen.

Voetnoten

[1] Zie GASTO COM DÍVIDA PÚBLICA SEM CONTRAPARTIDA QUASE DOBROU DE 2019 A 2021.

Dit artikel stond op l’Anticapitaliste. Nederlandse vertaling redactie Grenzeloos.