De nederlaag van Aznar was vooral het gevolg van de grote en massale beweging in heel Spanje tegen de oorlog in Irak. Spanje kent een lange en strijdbare antimilitaristische traditie: de strijd tegen de toetreding tot de NAVO na de val van Franco, tegen het gebruik van Spaanse militaire bases door de VS, tegen de VS-interventie in Midden-Amerika. In het algemeen bestaat er - zeker onder links - een sceptische houding tegenover het militaire apparaat dat immers decennialang de belangrijkste steunpilaar van het Franco-regime was.
De Spaanse anti-oorlogsbeweging wist negentig procent van de bevolking achter zich te krijgen. Dat maakte dat Aznar tot steeds grovere leugens en manipulaties over moest gaan om zijn steun aan Bush overeind te kunnen houden. Die leugens en manipulaties zijn hem op 14 maart fataal geworden.
Het blijkt dat het verlies van Aznar vooral het gevolg is van de relatief hoge opkomst en van de stemmen van (vooral) jongeren die tot vlak voor de verkiezing twijfelden of ze wel zouden gaan stemmen of er zelfs zeker van waren dat niet te doen. De verklaring van Zapatero dat hij alleen een (coalitie)regering zou vormen als hij meer stemmen zou krijgen dan zijn PP-opponent Rajoy stimuleerde veel linkse mensen om een ‘nuttige’ stem op de PSOE uit te brengen. Maar dat is niet de enige reden dat het vooral de PSOE was die van de afkeer van Aznar profiteerde en dat de andere landelijke linkse formatie Izquierda Unida (IU) - Verenigd Links - zelfs in stemmenaantal achteruit ging. Dat is in belangrijke mate het gevolg van de koers die door de meerderheid van IU wordt gevolgd.

Verenigd Links
IU komt voort uit een proces van hergroepering van linkse krachten. Voor een groot deel gaat het om mensen met een verleden in de communistische partij, maar ook groepen en individuen van maoïstische en trotskistische oorsprong hebben zich er bij aangesloten. Een belangrijk deel van de leden van de Vierde Internationale is in Spanje actief in IU.
IU is er veel minder dan bijvoorbeeld Rifondazione in Italië of het socialistische blok in Portugal in geslaagd om aansluiting te vinden bij nieuw geradicaliseerde jongeren in de globaliseringbeweging. De leidende meerderheid van de partij heeft een reformistische oriëntering gericht op deelname aan een PSOE-regering. In de sterk gepolariseerde situatie tussen 11 en 14 maart besloten veel linkse kiezers hun afkeer van Aznar te laten blijken door een ‘nuttige’ stem uit te brengen op de PSOE.
Ook het optreden van de leiding van IU in de cruciale dagen voor de verkiezing was uiterst ongelukkig. Terwijl in de media al ernstige twijfels werden geopperd tegen de stelling van de regering dat de ETA achter de aanslagen zat, verklaarde IU-leider Llamazares dat er geen enkele twijfel kon zijn dat het om de ETA ging. En terwijl op straat de versie van de regering werd betwist en woedende betogers opheldering eisten verklaarde hij zijn ‘volledige steun aan de regering’ en riep op tot ‘eenheid van alle democraten’.
IU bleef op nog geen vijf procent van de stemmen steken en viel van negen naar vijf parlementszetels terug. De Catalaanse linksrepublikeinen (ERC) daarentegen gingen juist vooruit van nog geen één procent in 2000 naar bijna twee en een half procent, en daarmee van één naar acht zetels. De PSOE mist twaalf zetels voor de absolute meerderheid en is dus afhankelijk van steun van anderen.

Internationale gevolgen
Wat zijn de gevolgen van de machtswisseling in Madrid voor de internationale politiek? Onder leiding van Zapatero zal de eenzijdige Atlantische oriëntering (het schoothondjesgedrag richting de VS) waarin Aznar zich had vastgebeten worden verlaten ten gunste van een veel meer op Europa gerichte lijn. In de praktijk zal dat een zekere aansluiting van Spanje bij Duitsland en Frankrijk betekenen en een vergroting van het Europese isolement van Blair en Berlusconi.
Het eerste en zeer cruciale punt is natuurlijk de opstelling ten opzichte van de oorlog in Irak. Zoals bekend heeft Zapatero aangekondigd de Spaanse troepen uit Irak terug te trekken, maar minder bekend is dat hij dat niet doet als er een VN-mandaat voor de bezetting zou komen. Behalve Wouter Bos zien ook Schröder en Chirac daar wel wat in en zowel Tony Blair als Colin Powell zouden achter de schermen bezig zijn om de voorwaarden voor een dergelijke internationalisering van de bezetting te bespreken.
Als deze ontwikkeling zich doorzet plaatst dat de vredesbeweging voor een nieuwe situatie. Een feitelijk VN-mandaat voor de bezetting van Irak zou de beweging een deel van de argumenten tegen de bezetting uit handen slaan. Tegelijkertijd zou er heel weinig aan de bezetting veranderen. Een internationale bezettingsmacht, vredesmacht, stabilisatiemacht of hoe ze dat ook zullen noemen, zal voor een groot deel uit NAVO-troepen bestaan. Het bewind van een dergelijke militaire macht is niet wezenlijk anders dan de huidige politiek onder de Amerikaan Paul Bremer. In Irak en de regio – en een groot deel van de Derde Wereld – zal de nieuwe bezettingsmacht terecht worden gezien als de Amerikaanse bezettingsmacht in een ander pakje.
Ook de Nederlandse antioorlogsbeweging moet zich op een dergelijke ontwikkeling voorbereiden. Nu al zei Faisal Nasser, SP-lid en voorzitter van het Iraakse Platform Nederland in een interview in De Tribune van 12 maart: ‘De bezetters moeten het land verlaten, maar niet morgen al. Als de troepen vertrekken, ontstaat er een vacuüm dat opgevuld wordt door de echte vijanden van het volk.’
Alleen door principieel vast te houden aan het ‘zelfbeschikkingsrecht voor de Irakezen’ (een van de leuzen van de demonstratie van 20 maart) kan de vredesbeweging voorkomen dat ze medeverantwoordelijk wordt voor het legitimeren van de bezetting van Irak onder VN-vlag.

Ook voor de discussie over de Europese grondwet schuilt er een addertje onder het PSOE-gras. De meer pro-Europese opstelling van de PSOE leidt er toe dat het - door puur Spaanse nationale belangen ingegeven - verzet van Aznar tegen de stemverhouding zal worden bijgesteld. En nu na ‘Madrid’ ook de Poolse regering haar verzet staakt lijkt de weg vrij voor acceptatie van de grondwet. Dan zal alleen de actieve bemoeienis van de bevolking in de verschillende Europese landen, in de vorm van een referendum tegen de grondwet het tij nog kunnen keren.

Ondertussen, in Baskenland…
De gevolgen van de bomaanslagen en de verkiezingen voor de situatie in Baskenland zijn nog in de schoot der toekomst verborgen. Maar er zijn bij alle ellende en verschrikking van deze aanslagen een aantal mogelijke lichtpuntjes.
Het feit dat zo veel Spanjaarden - ook mensen die sympathiek tegenover de doelstellingen van het Baskisch nationalisme staan - in eerste instantie geloofden dat dit het werk van de ETA was, geeft wel aan hoe sterk in deze beweging het doel en de middelen uit elkaar zijn gegroeid. Na het bloedbad in Madrid, is de afkeer van bomaanslagen zo groot dat zelfs de ETA niet snel nog naar het wapen van een bomaanslag kan grijpen.
De met de ETA verbonden politieke beweging Herri Batasuna heeft zich al snel van de aanslagen in Madrid gedistantieerd en gesteld dat het niet het werk van de ETA was. Ook voor hen zal het in de toekomst moeilijk zijn om bij eventuele aanslagen, ook al vallen er geen 200 maar tien of twintig willekeurige slachtoffers - uit te leggen dat dit middel wel hun politieke doel dient.
De uitslag van de verkiezingen in Baskenland en Navarra liet zien dat de steun voor deze vorm van radicaal Baskisch nationalisme is afgenomen. Aan de oproep om blanco te stemmen werd zeer beperkt gehoor gegeven.
Ook zal de PSOE een minder starre houding aannemen tegenover het Baskisch nationalisme dan de regering Aznar. En misschien zal ze op den duur zelfs bereid zijn om over een aantal concrete en zeer terechte eisen van de beweging, waaronder de plaatsing van ETA-gevangenen in gevangenissen in de eigen streek, te praten. Bij elkaar zou dat er toe kunnen leiden dat er een einde komt aan de doodlopende weg van het nationalistische terro