Het Chinese regime is nog nooit zo ondoorzichtig geweest als nu. We leven in een tijd van onzekerheid, waarin we nog niet weten hoe Donald Trump zijn kaarten zal uitspelen in relatie tot China. Tijdens de klimaatcrisis en de chaotische de-globalisering zijn dit ongekende tijden. Laten we proberen de situatie te ontcijferen, zonder te proberen de vraagtekens weg te nemen.

Volgens officiële cijfers die op 17 januari zijn gepubliceerd, zal het bruto binnenlands product (bbp) van China in 2024 met 5 procent zijn gegroeid en zal de doelstelling van Xi Jinping zijn gehaald, zoals (bijna?) altijd. In december uitten enkele 'toonaangevende' Chinese economen hierover echter ernstige twijfels, daaronder Gao Shanwen, die de groei op slechts 2 procent schatte – voordat hij zwaar werd gestraft. In feite hebben de stimuleringsmaatregelen sinds de covid-19 crisis gefaald om de consumptie te herstellen. Het land maakt een crisis van overproductie door. De kloof tussen de zwakke binnenlandse vraag en de sterk gestegen export wordt steeds groter.

Kapitalistische transformatie is tot stilstand gekomen

Als tweede economische macht ter wereld is China een belangrijk onderdeel geworden van de internationale kapitalistische orde, maar de sociale formatie van het land blijft heel complex en wordt gekenmerkt door een specifieke geschiedenis. Zoals mijn vriend Au Loong-yu en ook Romaric Godin (in Mediapart op 24 september) aangaven, moeten we rekening houden met de specifieke kenmerken van het Chinese kapitalisme om te begrijpen hoe het land nu geconfronteerd wordt met dezelfde impasses als de geavanceerde westerse landen (industriële overcapaciteit, de uitputting van de financialisering, de grenzen van de technologische groei, om Godin's termen te gebruiken), ook al heeft het de transformatie die Deng Xiaoping in gang zette na het neerslaan van de arbeiders-, studenten- en volksbeweging in 1986, niet voltooid.

De voltooiing van die kapitalistische transformatie werd belemmerd door het gewicht van het bureaucratische apparaat op alle niveaus, door de systematische corruptie en door de machtsveranderingen die Xi Jinping invoerde toen hij besloot president voor het leven te worden: de toegenomen marginalisering van de regeringsstructuren en het einde van de collegialiteit in het leiderschap van de Chinese Communistische Partij ten gunste van alleen zijn fractie. Collegialiteit was een garantie voor continuïteit en een mogelijke bescherming tegen avonturen. Het grote verschil tussen het proces van volledige re-integratie van Rusland en China in de wereldmarkt is dat er in Peking een effectieve piloot in het vliegtuig zat. Dat succes is vooral te danken aan de drie voorgangers van Xi en niet zozeer aan Xi zelf.

Schuld, corruptie en stagnatie

Het uiteenspatten van de 'vastgoedzeepbel', met het faillissement van de gigant Evergrande in 2021, illustreert het belang van de banden, vaak familiebanden, tussen de publieke en private sector in het Chinese kapitalistische systeem. Als die crisis zulke proporties heeft aangenomen, dan komt dat doordat er op elk niveau heimelijke samenwerking is tussen de bureaucraten aan de macht en hun familieleden in de particuliere sector om investeringen, bronnen van zowel legale als illegale winsten, te vergroten. De gevolgen zijn verstrekkend, niet alleen vanwege de last van de opgebouwde schulden, maar ook vanwege de sociale gevolgen. Xi Jinping weigert een sociaal beschermingsbeleid te voeren. Om zich voor te bereiden op hun pensioen en hun ziektekosten (die ze zullen moeten betalen) te plannen, hebben veel Chinezen met lagere inkomens off- plan flats gekocht die nooit gebouwd zijn, of zijn in steden gaan wonen die grotendeels spooksteden zijn gebleven.

Ouders vrezen nu dat hun kinderen het slechter zullen krijgen dan zijzelf. De jeugdwerkloosheid is heel hoog en diploma's garanderen geen toegang meer tot een fatsoenlijke baan. De bevolking wordt armer en moet sparen voor een heel onzekere toekomst. Harold Thibault beschrijft in een artikel in Le Monde van 9 januari de winkels en restaurants die verlaten zijn door de 'verschoppelingen van de consumptie'. Xi Jinping spoort de bevolking aan om veerkracht te tonen voordat de economie zich herstelt, maar bedrijven zijn onderhevig aan hevige concurrentie die hen dwingt om op alles te bezuinigen.

Het verlangen naar absolute macht maakt paranoïde. Xi Jinping sluit zakenlieden op, 'disciplineert' de financiële wereld en zuivert herhaaldelijk het partijapparaat, de generale staf van het leger en de geheime diensten. China blijft een markt die niet genegeerd kan worden, maar investeren is een riskant spel geworden, waardoor internationaal kapitaal verbijsterd achterblijft. We kunnen spreken van een echte regimescrisis met onvoorspelbare schokken.

Crisis van de de-globalisering

De gelukkige globalisering (voor het kapitaal) behoort tot een ver verleden. Ze is opgevolgd door de crisis van de-globalisering, die de weg vrijmaakt voor geopolitieke conflicten tussen staten en gedeeltelijke protectionistische terugtochten.

Het is echter niet gemakkelijk om je te bevrijden van de onderlinge afhankelijkheden die zijn ontstaan door de vorming van één wereldmarkt en de internationalisering van productieketens. Die onderlinge afhankelijkheden zijn nog steeds heel sterk aanwezig, zelfs nu andere kwesties, zoals oorlog en opwarming van de aarde, onder de aandacht van regeringen komen.

De machtsverhouding met de Verenigde Staten

De eerste signalen van Donald Trump zijn ambivalent. Hij heeft felle tegenstanders van Beijing op belangrijke posten benoemd, maar heeft het verbod op TikTok opgeschort. En wat moeten we denken van Elon Musks kennelijke positie als 'president II', een grote investeerder en aanhanger van Xi die een plan heeft voorgesteld om de kwestie Taiwan in het voordeel van Beijing te regelen (de rijkste man ter wereld geeft zichzelf het volste recht om zich ermee te bemoeien)? Xi Jinping moet het moeilijk hebben om te voorspellen of een deal met Trump wenselijk en mogelijk zal zijn – voor één keer begrijpen we hem. Is het een teken dat zijn beleid heel voorzichtig blijft op het valutafront? De tijd was rijp om de internationale rol van de yuan te versterken, maar vooralsnog maakt hij daar geen gebruik van. Het technologische en commerciële touwtrekken tussen de twee machten is begonnen en zou kunnen leiden tot het opleggen van een Chinees-Amerikaans duopolie (een oligopolie met twee aanbieders) op de wereld of, omgekeerd, tot een gewapende confrontatie.

De Verenigde Staten blijven dominant in de militaire sector en in geavanceerde halfgeleiders. Ze eisen dat de kampioen op het gebied van kunstmatige intelligentiechips, Nvidia, stopt met het leveren van haar high-end producten aan China. Ondanks enorme onderzoeksubsidies lijken Chinese bedrijven hun achterstand op dit cruciale gebied niet in te kunnen halen. Als gevolg hiervan dreigt Peking de export naar de Verenigde Staten van verschillende metalen die essentieel zijn voor de productie van halfgeleiders (gallium, germanium, enzovoort) te blokkeren. Zei je onderlinge afhankelijkheid?

Tussen West-Europa en Poetin

De invloed van China strekt zich uit van Afrika tot Latijns-Amerika, maar dat is geen vervanging voor de banden met ontwikkelde kapitalistische landen. De toegang tot de Verenigde Staten zal waarschijnlijk beperkt zijn. Daarom zou Xi Jinping zich kunnen wenden tot West-Europa, Australië en Zuid-Korea – maar dan is er nog de oorlog in Oekraïne die wordt gevoerd door zijn maatje Poetin, die bondgenoot is van Noord-Korea! Is het tijd om die onwankelbare vriendschap op te offeren? Moeilijk, gezien het feit dat de opwarming van de aarde de poolgebieden openstelt voor exploitatie en maritieme communicatie. China is geen land dat grenst aan Antarctica en heeft Moskou nodig om deel te nemen aan het grote strategische spel dat in deze regio wordt gespeeld, op een moment dat Donald Trump bezit wil nemen van Groenland!

Het lot van de wereld hangt voor een deel af van leiders als Donald Trump en Xi Jinping, wat nauwelijks geruststellend is. Tegen chaos van bovenaf moeten we ons verzetten met internationalisme van onderop.

Dit artikel stond op L’Anticapitaliste en hier. Nederlandse vertaling redactie Grenzeloos.