‘Zo'n veertig jaar geleden kreeg ik van een bejaarde kennis een oud pamfletje cadeau, uitgegeven door 'District 2' van de Workers Party. De rode letters riepen op om 'massaal' op een zondagmiddag naar Madison Square Garden te komen voor een bijeenkomst met de prominente communist Ben Gitlow, die later fulltime anticommunist werd. Het pamfletje beloofde optredens van het vierhonderd stemmige Freiheit-koor, een honderdkoppig symfonisch orkest en toespraken van bekende socialisten. De entree was vijf cent en dat was in 1925 voor een arbeider geen kleingeld. De leus onderaan het pamflet: 'Lang leve het Leninisme!’
Lenin leefde en stierf lang geleden en je kunt je afvragen waarom we ons nu, in een wereld die zo veranderd is, nog met hem bezig zouden houden. Een deel van het antwoord is dat we nog steeds onder de kapitalistische verhoudingen leven die Lenin analyseerde en onverbiddelijk bestreed: de armoede, onderdrukking, en uitbuiting; de ongelijke verdeling van welvaart en macht; het imperialisme en het militair geweld; in die wereld leven we. Natuurlijk had Lenin niet altijd gelijk. Maar hij blijft relevant. Om dat te illustreren bekijken we drie recente films.

Symbool van hoop
De indringende Duitse comedy Goodbye Lenin! (2003) gaat over de mooie, besmeurde, dodelijk corrupte, verstikkend verbureaucratiseerde dromen van het communisme in Oost Europa. In een van de scenes zien we dat een helikopter een enorm standbeeld van Lenin de lucht in hijst terwijl een verbijsterde, idealistische communiste – zelf de dood nabij – in onbegrip toekijkt.
De spannende thriller Syriana (2005) toont ons de meedogenloze machinaties van de mensen die het communisme versloegen en de macht overnamen. Een progressieve, patriottische leider van een olierijk land wordt geëlimineerd om de wereldwijde uitbuiting en ellende van miljoenen in stand te houden. Bij gebrek aan echte alternatieven wenden miljoenen mensen zich tot suïcidaal, fundamentalistisch geweld.
Een sprong vooruit naar het jaar 2027, in beeld gebracht in Children of Men (2007). Een socialistisch alternatief is afwezig en de wereld is in barbarisme aan het vervallen. De laatste enclave van 'beschaving' wordt steeds autoritairder en exclusiever. De mensen die strijden tegen de onmenselijkheid worden er mee geïnfecteerd. In een verborgen toevluchtsoord van mensen die hopen op en reiken naar een toekomst voor de mensheid duiken te midden van religieuze iconen beelden van Lenin op.
Veel mensen zullen tegenwerpen dat Lenin als symbool van hoop misplaatst is. Zelfs veel linkse mensen zijn het eens met liberalen die conservatieven citeren dat Lenin en zijn revolutionaire, communistische perspectieven inhumaan en autoritair waren. Een groeiende verzameling van wetenschappelijk en intellectueel werk zet echter vraagtekens bij dit beeld. Een voorbeeld is de recente verzameling essays getiteld Lenin Reloaded. In dit boek betoogt een indrukwekkende groep 21e-eeuwse intellectuelen dat 'Lenin leeft!' In een van de bijdrages in het boek beschrijft de Amerikaanse marxistische intellectueel Fredric Jameson Lenin als een man die niet weet dat hij dood is: 'Hij weet niet dat het immense sociale experiment dat hij op eigen kracht creëerde – en dat we sovjetcommunisme noemen – aan zijn eind is gekomen. Hij blijft vol energie, ook al is hij dood, en de beschimpingen die de levenden over hem uitstorten – dat hij de architect was van de stalinistische terreur; dat hij een agressief, haatdragend persoon was; autoritair en verliefd op macht en totalitarisme; en, het ergste, de herontdekker van de markt in zijn Nieuwe Economische Politiek – geen van deze beledigingen laten hem dood zijn, laat staan voor een tweede keer. Hoe is het mogelijk dat hij nog steeds denkt dat hij in leven is?'

De betekenis van Lenin
Juist in de wereld na 11 september zorgt Lenin wellicht voor nieuwe inspiratie voor opstandige mensen, mensen die steeds minder onder de indruk zijn van de dominante ideologieën van het kapitalisme. Het wordt immers steeds duidelijker dat die ideologieën hebben afgedaan. Ze zijn en worden uitgeprobeerd, maar ondertussen wordt onze wereld steeds donkerder. De betekenis van Lenin neemt toe omdat men niet in deze wereld wil leven. Wellicht is de toegenomen aandacht voor Lenin in de academische wereld een eerste aanwijzing voor een Lenin-revival. Ik draag daar graag aan bij door op de reikwijdte van Lenins politieke gedachtegoed te wijzen en door enkele aspecten die van bijzondere relevantie zijn voor onze tijd te belichten.
Lenins vertrekpunt is het besef dat het noodzakelijk is socialistische theorie en praktijk te verbinden met de arbeidersklasse en de arbeidersbeweging. Arbeiders, de mensen wiens leven afhangt van het verkopen van hun vermogen om te werken en die de basis vormen van de menselijke samenleving, vormen een steeds grotere meerderheid van de wereldbevolking. In Lenins ogen kan deze klasse zijn werkelijke interesses niet adequaat verdedigen en zijn uitbuiting niet beëindigen zonder socialisme als doel te omarmen. Dit besef werd door Lenin verbonden aan een nuchtere kijk op die arbeidersklasse, inclusief een begrip van de grote diversiteit en ongelijkheid in ervaringen van deze mensen.
Verschillende groepen arbeiders, die op het eerste gezicht weinig met elkaar te maken lijken te hebben, moeten op verschillende manieren bereikt worden. De ervaringen van werknemers moeten volgens Lenin met elkaar in verbinding worden gebracht. De meer politieke bewuste mensen moeten niet verenigd worden in dienst van beperkte, kortzichtige doelen. Zij moeten gewonnen worden voor een alsmaar uitbreidend gevoel van solidariteit en gemeenschappelijke belangen. Op deze manier bestaat de mogelijkheid om alle werknemers te winnen voor de strijd voor collectieve belangen.
Lenin legde de nadruk op de noodzaak van actieve steun van socialisten en de arbeidersbeweging aan de bewegingen van iedereen die onderdrukt wordt. 'Het bewustzijn van de arbeidersklasse kan slechts werkelijk politiek zijn als zij geoefend is om te reageren op alle voorvallen van tirannie, onderdrukking, geweld en misbruik, ongeacht wie geraakt wordt', benadrukte Lenin. Dit sluit steun voor vrijheid van meningsuiting en expressie, voor culturele vrijheid, voor de rechten van religieuze en etnische minderheden en die van vrouwen, soldaten, studenten en boeren in. In Lenins woorden is het doel dat arbeiders de onderdrukking van deze groepen zien als 'afkomstig van dezelfde duistere machten die hemzelf onderdrukken en omlaag houden in iedere stap van zijn leven'. Een socialistische activist moet 'een tribuun van het volk zijn, iemand die in staat is te reageren op elk voorval van tirannie en onderdrukking, ongeacht waar het gebeurt, ongeacht welke laag of klasse van mensen getroffen wordt'.

Democratie
Andere ingrediënten van het 'leninisme' van Lenin zijn het combineren van de strijd voor hervormingen met een anti-kapitalistische, revolutionaire strategie en inzicht in hoe de strijd voor democratie over kan gaan in die voor socialisme. In het middelpunt van Lenins oriëntatie lag een 'democratisch imperatief' dat, in zijn woorden, 'de revolutionaire strijd tegen kapitalisme verwikkeld met een revolutionair programma en revolutionaire tactieken die verband houden met alle democratische eisen; een republiek, een militie (in plaats van een leger), gekozen beambten, gelijke rechten voor vrouwen, zelfbeschikking voor naties et cetera. Door ons te baseren op de democratie zoals deze nu bestaat en de onvolledigheid ervan onder het kapitalisme duidelijk te maken ijveren we voor het omverwerpen van kapitalisme, voor het onteigenen van de heersende klasse als een noodzakelijke basis voor het beëindigen van de armoede van de massa's en voor een complete, pluriforme verwerkelijking van democratie op alle vlakken'.
Natuurlijk hebben kapitalisten, de eigenaren van de grote bedrijven, van de multinationals die onze planeet uitbuiten, immense macht en willen zij voorkomen dat mensen zelf de economie kunnen controleren. Hun macht kan alleen uitgedaagd worden door systematische scholing, agitatie en het organiseren van de werkende bevolking – de meerderheid van de mensen. Maar dit kan allemaal niet gebeuren als socialisten niet georganiseerd zijn om samen te werken. Het ontwikkelen van een organisatie van socialistische activisten is essentieel.
Ik zou willen eindigen met een waarschuwing. We moeten duidelijk maken dat er een groot verschil is tussen 'het leninisme van Lenin' en onze korte-termijn mogelijkheden in een omgeving die in sommige opzichten kwalitatief anders is dan de zijne. De Bolsjewistische partij ten tijde van Lenin was deel van een brede, wereldwijde arbeidersbeweging en van een zich ontwikkelende radicale tegencultuur van arbeiders die miljoenen mensen omvatte. Er zijn veel ervaringen in Amerikaans links die laten zien dat een poging om buiten een dergelijke omgeving een organisatie als die van de bolsjewieken te creëren al te snel degenereert in het ontstaan van een politieke sekte waarin activisten met de beste bedoelingen opgesloten zitten in hun eigen wereld, afgesneden van ‘gewone mensen’.
De ontwikkeling van een brede, numeriek significante laag en tegencultuur van sociaal bewuste mensen als deel van de arbeidersklasse is van essentieel belang voor het creëren van het soort partij dat Lenin hielp op te bouwen. Het verzamelen van een significant aantal activisten die deel zijn van deze laag is de voorwaarde voor zo'n partij. Zo'n partij kan niet simpelweg verkondigd worden door een handjevol wanna-be leninisten.

Paul Le Blanc is hoogleraar geschiedenis aan La Roche College in Pittsburgh en schrijver van verschillende boeken, waaronder Lenin and the Revolutionary Party (1993) en Marx, Lenin and the revolutionary experience (2006).