Er zijn twee lichtpuntjes in de Italiaanse verkiezingsuitslag: Berlusconi wordt niet opnieuw premier en het bezuinigingsbeleid van de vertrekkende premier Mario Monti is hard afgestraft. Voor de rest is het beeld om moedeloos van te worden. Vooral voor links was het resultaat bedroevend – voor zover links deelnam aan de verkiezingen.

Omdat geen enkele partij in beide kamers een meerderheid heeft is het mogelijk dat er nieuwe verkiezingen komen. Een andere optie is een bondgenootschap tussen de nummer twee, Berlusconi's coalitie Il Popolo della Libertà (PdL), en de grootste politieke kracht, de coalitie rond de Partito Democratico (PD) van Pierluigi Bersani. Gezien de politieke meningsverschillen tussen de twee zal dit nog moeilijk worden. Hoe dan ook, het zal waarschijnlijk lang duren voor er duidelijkheid is. De PD ging vol vertrouwen de verkiezingen in maar haalde een teleurstellende 29,5 procent – slechts 0,4 procent meer dan Berlusconi's coalitie. Het Italiaanse kiessysteem geeft een bonus aan de grootste fractie in het parlement waardoor de PD-coalitie daar 340 zetels heeft tegenover PdL's 124. In de senaat heeft Berlusconi's coalitie echter 116 zetels tegenover 113 voor Bersani.

De PD wordt vaak beschouwd als 'centrum-links' maar dit is vooral een kwestie van progressieve standpunten over culturele kwesties als bijvoorbeeld het homohuwelijk (waar ook bijvoorbeeld Mario Monti tegenstander van is). De PD is de erfgenaam van grote delen van wat eens de twee titanen van de Italiaanse politiek waren; de Communistische Partij en de christendemocraten. De partij steunde echter het bezuinigingsbeleid van Monti dat het land verder de economische misère in duwde, heeft zich gecommitteerd aan het Europese bezuinigingsbeleid en bleef onduidelijk over met wie ze na een eventuele verkiezingsoverwinning een alliantie zou willen sluiten. Daar kwam nog het schandaal over de Banca d'Italia bij. Deze bank, de oudste ter wereld, bleek begin dit jaar een borg van bijna 4 miljard euro nodig te hebben om niet failliet te gaan. In de loop van het schandaal werden verborgen verliezen bekend. Vooraanstaande PD politici hebben sinds lange tijd nauwe banden met deze bank. De PD ging de verkiezingen in met als bondgenoot het meer linkse Sinistra, Ecologia, Libertà (SEL) van Nichi Vendola. Een voorwaarde van de PD voor deze samenwerking was dat SEL beloofde dat zij de Europese bezuinigingsdoelen zouden steunen. SEL behaalde een teleurstellende score van rond de drie procent in het parlement en in de senaat.

Rivoluzione Civile, de lijst van anti-mafia magistraat Pietro Ingroia ging roemloos ten onder met rond de twee procent van de stemmen. Voor links was de ontwikkeling van deze groepering wellicht de grootste teleurstelling. De lijst kwam voort uit een oproep eind 2012 van vakbondsleden, linkse politici en activisten uit ecologische en sociale bewegingen om een electoraal alternatief te vormen. Na enkele veelbelovende publieke bijeenkomsten werd het initiatief echter een slagveld tussen overblijfselen van de voormalige coalitie rond Romano Prodi die tussen 2006 en 2008 premier was. Vertegenwoordigers van kleine partijen als de Groenen, Italia dei Valori en de overblijfselen van Rifondazione Comunista zagen RC als een laatste kans om herkozen te worden. De uiteindelijke kandidatenlijst van RC was het resultaat van koehandel tussen deze partijen en persoonlijke aanstellingen door Ingroia. Veel aanvankelijke supporters van de oproep haakten teleurgesteld af. Deze manier van werken en de samenstelling van de kandidatenlijst maakte RC's claim een alternatief te zijn voor de gevestigde, corrupte politiek niet geloofwaardig. RC probeerde zich vooral te profileren als een anti-corruptie partij, met oproepen tot meer transparantie en meer democratie. Het bleek niet voldoende.

Aan de vooravond van de verkiezingen zagen we in Italië het bizarre beeld dat 'links' beloofde het bezuinigingsbeleid van Monti voort te zetten, maar natuurlijk op een 'socialere' manier, terwijl Berlusconi op zijn vertrouwde demagogische wijze kiezers lokte met beloftes van belastingverlaging en zelfs teruggave. Berlusconi bewees opnieuw dat hij niet te onderschatten is. Hij buitte zijn invloed in de media behendig uit om zich te presenteren als het alternatief voor Monti. Hoe meer buitenlandse politici als Angela Merkel of vertegenwoordigers van de Europese Unie tegen hem waarschuwden, hoe populairder hij werd.

De enige die, terwijl Italië in een economische crisis verkeert en het hele politieke establishment in diskrediet is, opriep tot een grondige breuk met politics as usual was de Movimento Cinque Stelle, de 'Vijf Sterren Beweging' van de komiek Beppe Grillo. Deze nieuweling haalde van alle partijen de meeste stemmen en won 108 parlementszetels en 54 zetels in de senaat.

Grillo profiteerde van de afkeer van veel Italianen van de door corruptieschandalen gekenmerkte politiek en van het bezuinigingsbeleid. Al voor het uitbreken van de crisis in 2008 begon Grillo zijn politieke profiel op te bouwen met aanvallen op corruptie en nepotisme. Hij heeft aan weten te sluiten bij massale onvrede. Onvrede over een premier zonder democratische legitimiteit, Monti, die juist de gewone mensen liet betalen voor de crisis, en onvrede over een politieke klasse die verschillende malen iemand als Berlusconi premier maakte.

Grillo heeft meer dan andere politici aan weten te sluiten bij de protestbewegingen van de recente jaren. Italië heeft geen langdurige protestbeweging gehad als bijvoorbeeld de Spaanse Indignado's of de Griekse bewegingen, maar verschillende keren doken er wijdverspreide protesten op. In 2010-11 waren er de Popolo Viola protesten tegen de concentratie van macht in handen van Berlusconi, een jaar later de feministische protesten van Se Non Ora Quando? (Als niet nu, wanneer dan?). De oppositiepartijen speelden maar een beperkte rol in deze vaak met hulp van sociale media georganiseerde bewegingen. Grillo en de Vijf Sterren Beweging delen met deze bewegingen de sterke afwijzing van de politieke elite, een organisatievorm waarin internet een belangrijke rol speelt en anti-autoritaire retoriek (Grillo is bijvoorbeeld niet de 'leider' van de beweging, hij stelt slechts woordvoerder te zijn). Daarnaast heeft Grillo goede banden met de beweging tegen de geplande hogesnelheidslijn tussen Lyon en Turijn en uit hij sterke ecologische ideeën. Grillo heeft zich uitgesproken voor een minimumloon en is tegenstander van verdere privatiseringen. Het verbaast dus niet dat veel activisten, vooral uit de ecologische hoek, zijn beweging verkozen boven andere partijen.

Dit is een echter slechts een kant van Grillo en de Vijf Sterren Beweging. Grillo is ook tegenstander van het toekennen van het Italiaanse burgerschap aan kinderen van immigranten en heeft aangegeven bereid te zijn samen te werken met CasaPound, een gewelddadige neonazi groep. Daarnaast is Grillo een tegenstander van de vakbeweging die hij in zijn geheel gelijk stelt met de corrupte politici. Zolang er vertegenwoordigers van arbeiders in de raad van bestuur van bedrijven zitten, zijn vakbonden volgens Grillo sowieso overbodig. Zijn oproep dat Italië de eurozone moet verlaten en terugkeren naar de Lire gaat gepaard met nationalistische retoriek tegen 'de Duitsers'. En ondanks alle retoriek over democratie: wie Grillo dwars zit gooit hij zonder pardon de beweging uit. Grillo's programma en aanhang is tegenstrijdig en instabiel, zoals dat van andere populistische bewegingen die de afgelopen jaren in Europa zijn ontstaan.

De stormachtige opkomst van Grillo kan niet los gezien worden van het falen van Italiaans links. Rifondazione Comunista, eens een van de sterkste radicaal-linkse partijen in Europa, pleegde politieke zelfmoord met haar deelname aan de regering Prodi en viel daarna uit elkaar. RC viel ten prooi aan de politieke ambities van plucheklevers. Zogenaamd centrum-links bood sowieso geen alternatief voor het impopulaire beleid van Monti dat het in grote delen steunde, net zoals het eerder maar halfhartig oppositie voerde tegen Berlusconi. Veel van de wijdverspreide woede en teleurstelling werd gekanaliseerd in steun voor Grillo die tenminste niet tot het politieke establishment behoorde en zich krachtig tegen het bezuinigingsbeleid uitsprak.

De hoofdverantwoordelijken voor de Italiaanse moeilijkheden zijn zonder twijfel Mario Monti en zijn binnen- en buitenlandse handlangers en bondgenoten. Monti, die vooral Berlusconi hard aanviel tijdens de campagne, haalde slechts negen en zeven procent van de stemmen voor respectievelijk parlement en senaat. De manier waarop de Europese Unie direct ingreep in de Italiaanse politiek om Monti premier te maken wekte verspreid over het politieke spectrum woede. Dat Angela Merkel niet onder stoelen of banken stak dat hij haar favoriete kandidaat was, zal zijn kansen niet goed hebben gedaan.

Waar de huidige politieke patstelling ook toe zal leiden, Italiaans links staat er belabberd bij. Meeliften met het politieke centrum, zoals SEL probeerde, kostte haar de mogelijkheid aan te sluiten bij de volkswoede en mislukte. Een poging om van bovenaf een alternatief samen te stellen met de lijst RC mislukte eveneens. Het falen van de linkse politiek is des te opvallender omdat er niet alleen veel onvrede is. Links georiënteerde sociale bewegingen hebben, in tegenstelling tot de linkse partijen, een reële sociale worteling en activiteit. De vakbeweging moet zich ondertussen verweren tegen de aanvallen op sociale rechten en arbeidsrechten. Deze bewegingen hebben geen echte politieke vertegenwoordiging. Een deel van de potentiële aanhang van een links alternatief koos voor Grillo, voor anderen die zich in geen van de partijen konden herkennen en slechts het minste kwaad wilden steunen, leek de PD coalitie de minst kwalijke keuze. Als links ophoudt zichzelf te saboteren, is haar beste kans op den duur op basis van deze bewegingen een alternatief te vormen.

alexdejong[at]grenzeloos.org