Kazachstan, de balans is nog voorlopig: honderden doden, vooral in de stad Almaty, 12000 arrestaties, rond 3000 militairen uit Rusland en andere lidstaten van de alliantie CSTO. Zijn in het buitenland opgeleide terroristen verantwoordelijk voor de recente onrust in Kazachtan?

Kwamen ze om een staatsgreep te ondersteunen van rivalen van de president en/of lokale maffiabazen? Of willen CIA, MI6 of andere westerse geheime diensten de Russische president Poetin aan zijn oosterflank last bezorgen terwijl hij het zo druk heeft aan zijn westerflank. Poetin heeft het over ‘interne en externe krachten’, net als president Kassym-Jomart Tokajev.

De markt

Hoe dan ook, eerst enkele feiten. De onrust begon op 2 januari in Zhanaozen, in het westelijk oliegebied bij de Kaspische Zee. Het was een woedende reactie van een verarmde bevolking op de stijging van de belangrijkste brandstof voor voertuigen, lpg, van 60 naar 120 tenge.

Wie dat had beslote? De officiële uitleg, en de waarheid, was: de markt. We leven in een markteconomie en daar worden de prijzen elektronisch bepaald door vraag en aanbod, luidde de uitleg. Inderdaad, speculanten hadden in dat elektronisch spel de prijs zwaar opgedreven om uit geschapen schaarste de grootst mogelijke winst te halen.

In dit zwaar door werkloosheid en inflatie getroffen gebied, vond men dat de kleptocraten die het in het land voor het zeggen hebben, hun eigen zakken al teveel hadden gevuld. De stakingen begonnen bij Tengiz Oil, waar vorig jaar massaal ontslagen vielen, en breidden zich snel over het hele gebied uit, zonder geweld.

Arm

Ze hadden in deze regio een zwaar jaar achter zich, met de ontslagen in de oliesector, terwijl de koopkracht ook gevoelig daalde door de sterke stijging van de voedselprijzen – het meeste voedsel moet er worden ingevoerd. Met de verdubbeling van de brandstofprijs vloog de vlam in de pan. De stakers eisten intrekking van de prijsverhoging voor lpg, maar meteen ook lagere voedselprijzen, meer banen, maatregelen om een einde te maken aan het tekort aan drinkwater, kortom, zeer concrete materiële eisen.

Dit was klassieke sociale onrust in een kapitalistisch land. Er is door de ervaring met vroegere sociale conflicten, onder meer in 2011 toen in Zhanaozen minstens 14 stakende arbeiders werden gedood, enige vorm van zelforganisatie. Al aan het begin van de eeuw hadden arbeiders daar de nationalisatie van de energiesector geëist omdat ze het niet normaal vonden dat de meeste winsten naar buitenlandse aandeelhouders gaan.

Maar er zijn in Kazachstan nauwelijks vakbonden of andere arbeidersgroepen die los staan van de machthebbers, terwijl linkse bewegingen ook zwak staan. Die bewegingen zijn illegaal, in 2015 werd ook de Communistische Partij ontbonden. Nazarbajev duldde alleen schijnoppositie.

Clans en maffia

In elk regime van deze aard – het postbureaucratische kapitalisme waarin de grens tussen ‘legale’ plunderaars en georganiseerde misdaad vaag is – beloeren oligarchen elkaar. Zoals we in Rusland, Oekraïne en andere gewezen Sovjetrepublieken zien, is er vaak harde competitie tussen diverse groepen over de verdeling van de buit. Net als in Rusland, werden ook in Kazachstan rivalen uitgeschakeld. Zoals bankier Mochtar Ablyazov, ooit minister van Energie en Industrie en zelfverklaard leider van de ‘liberale oppositie’. Na 20 jaar geleden veroordeeld te zijn voor massale fraude, koos hij de weg van de ballingschap.

Terwijl het in de arme westelijke regio voor zover bekend niet tot geweld kwam, lag dat anders in Almaty, de vroegere hoofdstad, en enkele andere steden. Het begin van de week kwamen duizenden betogers op straat met ongeveer dezelfde eisen als in de olieregio, aangevuld met de eis dat ‘de oude’ (Nazarbajev) voorgoed zou opstappen. Maar op woensdag doken volgens diverse getuigenissen naast die betogers ook grote georganiseerde groepen, eerder bendes, op.

‘Terroristen’

Volgens president Tokajev namen 20.000 bewapende in het buitenland opgeleide terroristen daar de leiding van de onrust. Enig bewijs is daarvan nog niet getoond. Een burger uit Kirgizstan die ten tonele werd gevoerd, bleek een gevierd zanger die niets met de onlusten te maken had. De woensdag opgedoken ‘betogers’ waren wel geen ‘in het buitenland opgeleide terroristen’, maar voor een deel hoogst vermoedelijk voetvolk van Tokajevs rivalen binnen het regime.

Karim Massimov (een Oeigoer), tot kort daarvoor de baas van de inlichtingendienst KNB, werd aangehouden wegens hoogverraad, wat doet vermoeden dat die met het geprovoceerde geweld had te maken. En ook Samat Abish, een neef van ex-president Nursultan Nazarbajev en vice-chef van die dienst, viel in ongenade.

Op het centrale plein in Almaty was ook een andere figuur met megafoon opgedoken: ‘Wilde Arman’ Dzjoemageldiev, volgens kenners een beruchte maffiabaas. ‘Wilde Arman’ heeft zeer nauwe banden met Kayrat Satybaldy, broer van Samat Abish en dus ook een neef van Nazarbajev. Vandaar alweer het vermoeden, dat geheime diensten, met daarin prominent familieleden van Nazarbajev, en maffiagroepen de handen in elkaar hebben geslagen om bij deze onverwachte gelegenheid samen rekeningen te vereffenen met de machtsclan van Tokajev. Een geplande staatsgreep? Alsof zij het bieden op de gasprijs organiseerden. Dit zijn eerder rivalen die dachten gebruik te kunnen maken van deze onverwachte gelegenheid.

De rol daarin van Nazarbajev? Daar heeft men nog het raden naar. Tokajev had alvast zonder boe of ba de functie van zijn voorganger als hoofd van de nationale veiligheidsdienst overgenomen, twee jaar geleden had hij al diens dochter Dariga Nazarbajeva als senaatsvoorzitster aan de kant geschoven – zij was ooit genoemd als opvolgster van haar vader, maar het werd Tokajev.

Dat zijn dus wel een pak mensen die op revanche aasden. Wellicht richtte president Tokajev zich dinsdag tot hen toen hij zei dat degenen die erg rijk geworden zijn onder zijn voorganger, hun rijkdom meer met het volk moeten delen….

Westers?

Maar het Westen dan? Dat Westen heeft weinig belang bij de verzwakking van een regime dat zoveel westerse belangen dient, zeker op een ogenblik dat Kazachtsan akkoorden sluit met Navo-staten als Italië, Turkije en de VS zelf. Het militair samenwerkingsakkoord met de VS werd onlangs na vijf jaar voor nog eens vijf jaar verlengd. Dat de CIA de toegang van Rusland tot de cosmodrome (ruimtevaartbasis) Bajkanoer wou dwarsbomen, is wel een erg van de pot gerukte speculatie.

Het Westen, de VS voorop, hebben Kazachstan steeds geroemd als een stabiele partner met wie goed zaken te doen zijn. Ongetwijfeld dat CIA en andere diensten de toestand er op de voet volgen en tevreden zagen dat de invloed van Rusland afzwakte. Ze hebben daarnaast vooral oog voor islamistische groepen die er vooralsnog marginaal zijn.

Sinds zijn ontstaan als onafhankelijke republiek, hebben diverse westerse oliemaatschappijen, Chevron voorop, volop kunnen boren en hun winsten kunnen opstrijken. Kazachstan ging de jongste jaren steeds meer het eigen karakter benadrukken en nam zo stapsgewijze afstand van Rusland. Nationalistische groepen krijgen de vrije hand zolang ze Rusland of China niet uitdrukkelijk aanvallen.

Sommige van die groepen kunnen blijkbaar toch ver gaan. Zo is in 2017 in de stad Kyzyl-Orda een beeld opgetrokken voor de daar in 1890 geboren Moestafa Sjokai, kortstondig chef van het ‘Turkestan Legioen’ van Hitlers Wehrmacht’, dus een notoir collaborateur met het nazisme.

Had Moskou dan redenen om de onrust in Kazachstan aan te wakkeren? Zoveel (redelijk) trouwe partners heeft het nu ook weer niet. Het lijkt er wel op dat Moskou van de onrust heeft kunnen profiteren om zijn invloed te versterken nu het op verzoek van president Tokajev militairen heeft gestuurd. Voor het Kremlin een meevaller, ook niet meer dan dat.

Dit artikel verscheen eerder op Uitpers.