Een gesprek met Taras Bilous, historicus, activist van de groep Sozialny Ruch (Sociale Beweging) en redacteur bij het linkse Oekraïense tijdschrift Commons. Hij groeide op in de Donbas, 'in een nationalistische familie', zoals hij zegt. Een deel van zijn familie woont er nog steeds.

'Als linkse mensen de NAVO de schuld blijven geven van de Russische invasie, laten ze alleen maar zien dat ze de veranderde situatie niet hebben begrepen,' aldus Taras Bilous. De redacteur van het linkse Oekraïense tijdschrift Commons schreef kort na het begin van de oorlog een brief aan links in het Westen. Daarin bekritiseerde hij het feit dat de mensen in de Oost-Europese staten en hun politieke ideeën, evenals het agressieve imperialisme van Poetin, niet lijken te bestaan voor links in het Westen, dat gefixeerd is op de NAVO.

Taras Bilous is in Kyiv gebleven en heeft zich aangesloten bij een anarchistische groep die hulpacties organiseert en een eigen verdedigingseenheid opbouwt. In het interview vertelt hij hoe de oorlog zijn politieke perspectief heeft veranderd, welke mogelijke ontwikkelingen hij ziet en op welke punten links in het Westen zich moet herbezinnen. Het interview vond plaats op 8 maart. De vertaling is van de hand van Oksana Dutchak, sociologe gespecialiseerd in arbeids- en genderverhoudingen en redactrice bij Commons. Ze heeft Kyiv verlaten en woont nu in het westen van Oekraïne.

Jan Ole Arps: Waar ben je, hoe gaat het met je? Kan je je huidige situatie beschrijven?

Taras Bilous: Ik ben in Kyiv op een redelijk veilige plek. De eerste dagen van de oorlog waren een schok. Ik was gedesoriënteerd en kon helemaal niets doen. Ik heb toen geprobeerd om bij de nationale defensie-eenheden te komen, maar dat is op het ogenblik niet zo gemakkelijk voor mensen zonder gevechtservaring zoals ik. Nu zit ik in een vrijwilligersgroep uit het anti-autoritair-anarchistische spectrum die humanitaire hulp verleent en een militaire eenheid steunt. Dus nu doe ik iets praktisch samen met anderen. Dat helpt om met de situatie om te gaan.

Je komt zelf niet echt uit een anarchistische achtergrond.

Nee, maar dat doet er nu niet meer toe. Ik kom eigenlijk uit een politieke organisatie genaamd Sozialny Ruch, Sociale Beweging, en ik ben redacteur bij het linkse tijdschrift Commons. Maar aan het begin van de oorlog was Sozialny Ruch erg gedesoriënteerd – in tegenstelling tot de anarchisten, die in normale tijden een groter organisatieprobleem hebben. Maar in tijden als deze functioneren ze beter.

Je waarschuwt al maanden voor een Russische aanval op Oekraïne. Had je een oorlog op deze schaal verwacht?

Nee, nog maar twee weken voor de aanval zei ik dat een invasie van de hele Oekraïne heel onwaarschijnlijk was. Ik verwachtte een offensief van Rusland in de Donbas, maar geen volledige invasie zoals we die nu zien, omdat ik dacht en nog steeds denk dat dit een ramp zal zijn voor Poetin en zijn regime. Een andere voormalige redacteur van ons blad, Volodymyr Artyukh, besefte al veel eerder dat een groot offensief op handen was. Ik dacht eerlijk gezegd dat hij het gevaar overdreef. Ik begreep pas dat het gevaar van een nieuwe oorlog echt groot was toen het Russische Ministerie van Buitenlandse Zaken in december een ontwerp-overeenkomst met de VS publiceerde voor veiligheidsgaranties door het Westen. De eisen hielden niet alleen in dat verdere uitbreiding van de NAVO wordt uitgesloten, maar ook dat de NAVO alle troepen en wapens terugtrekt die zijn gestationeerd in landen die na 1997 zijn toegetreden. Moskou wist ook dat deze punten niet realiseerbaar waren, maar dreigde in één adem met een militaire actie als ze werden genegeerd. Dit maakte duidelijk dat Poetin geen terugtrekkingsscenario's meer heeft. Ik denk dat er een structureel probleem is in het linkse denken. Het is duidelijk dat een analyse die alleen op de 'objectieve' economische belangen is gericht, niet adequaat kan bevatten wat er aan de hand is.

Waar denk je dat het vanaf hier heen gaat? Zie je een manier om de oorlog te beëindigen?

Door onze overwinning. De vraag is wanneer Rusland zal beseffen dat ze niet genoeg middelen hebben om Oekraïne te behouden. Zelfs als ze Charkiv en Kyiv bombarderen en veroveren, zullen hun middelen niet genoeg zijn om de macht te houden. De enige vraag is hoeveel mensen er nog zullen sterven en hoeveel steden er nog verwoest zullen worden voordat de oorlog eindigt.

Dat is een vrij grimmig vooruitzicht.

Je kan over de oorlog nadenken in de veronderstelling van de-escalatie en veel linkse mensen doen dat op het ogenblik. Maar die vraag was een maand geleden relevant, nu niet meer. De tegenstelling tussen wat de Russische regering wil en wat de Oekraïense samenleving wil, is onoverbrugbaar. Ik zie niet in welke overeenkomst er mogelijk zou kunnen zijn. De weerstand in de samenleving tegen de Russische invasie is zo groot, dat Zelensky op dit moment geen concessies aan Rusland kan doordrukken, zelfs al zou hij dat willen, het zou niet aanvaardbaar zijn voor de Oekraïense samenleving. Er zou een guerrilla oorlog komen. Ik denk dat de oorlog alleen kan eindigen met de nederlaag van één kant.

In Duitsland heeft de oorlog nationalistische en militaristische gevoelens ontketend. In Oekraïne, zo horen we, neemt het nationalisme ook toe, zijn rechtse eenheden zwaar bewapend en doen ze gevechtservaring op. Kan je dat bevestigen? Wat voor invloed heeft dit op jouw situatie?

Natuurlijk nemen nationalisme en anti-Russisch ressentiment toe. Dat is een probleem, maar dat is ook niet met deze oorlog begonnen. We worden er al sinds 2014 mee geconfronteerd. Ik heb de hoop dat extreemrechts niet zo veel profijt zal hebben van deze oorlog, omdat ze nu een veel kleinere rol spelen in de nationale defensie dan in 2014. Ik hoop ook dat, als de oorlog voorbij is, kwesties van sociale rechtvaardigheid op de voorgrond zullen treden.

Wat doen jij en je kameraden nu? Welke mogelijkheden zijn er voor jou om actief te blijven of zelfs contacten te houden?

We hebben internet en blijven ideeën uitwisselen in onze redactionele chat. Iedereen probeert nu iets te doen. De anarchistische groep waarin ik nu actief ben, houdt zich vooral bezig met militaire defensie en humanitaire hulp. We zijn een kleine vrijwilligersgroep, maar we krijgen veel steun, ook uit het buitenland: geld, materiaal, alles. Zelfs als Kyiv volledig omsingeld zou zijn en afgesneden van bevoorrading, kunnen we nog lange tijd doorgaan. Er zijn ook internationale brigades, vrijwilligers uit andere landen, die nu naar Oekraïne komen.

Wat hoor je over de situatie in Rusland en de protesten daar?

We volgen dat. Maar ik ben eerlijk gezegd een beetje teleurgesteld over wat er in Rusland gebeurt. De protesten zijn niet groot genoeg om de situatie te beïnvloeden, maar de steun voor de oorlog is veel groter dan ik had verwacht.

Zijn de anti-oorlogsprotesten in Rusland niet een van de weinige dingen die invloed kunnen hebben op de verdere ontwikkelingen?

Taras Bilous: Hoe langer de oorlog duurt, hoe meer mensen in Rusland zullen zien wat er aan de hand is: dat dit geen 'speciale operatie' is, maar een grootschalige oorlog waarin Poetin zijn soldaten opbrandt.

Oksana Dutchak: Ik zou willen toevoegen dat ik pessimistischer ben. Ik denk ook dat een lange oorlog de politieke stabiliteit in Rusland in gevaar zal brengen, maar niet door verzet van onderop, maar veeleer door een splitsing in de Russische elites.

Taras Bilous: Ja, daar ben ik het mee eens. Hoe langer de oorlog echter duurt, hoe groter de ontgoocheling in de Russische samenleving zal worden en dat kan de politieke dynamiek in Rusland beïnvloeden.

In januari schreef je dat links niet het perspectief van staten moet nemen, maar moet uitgaan van de belangen van mensen, vooral van die mensen die aan beide zijden het meest te lijden hebben onder het conflict. Dat was vóór de oorlog. Houd je  aan dit principe vast? Wat zou dat betekenen in de huidige situatie?

Ik geloof nog steeds dat we ons moeten laten leiden door de belangen van gewone mensen. Maar de situatie is fundamenteel veranderd. Toen ik het artikel schreef, ging het vooral over de oorlog in het oosten van het land. In 2014, zelfs vlak voor de invasie, was de situatie in de Donbas veel gecompliceerder dan nu. Veel mensen daar steunden de separatistische pogingen of hoopten op hulp van Rusland. In die situatie was het belangrijk om naar een soort compromis te zoeken. Vandaag de dag zijn heel weinig mensen pro-Rusland, zelfs in de gebieden die Rusland nu controleert. In plaats daarvan is er veel verzet tegen de invasie. Dat wil niet zeggen dat er daar niemand is die Rusland steunt. Maar zelfs veel mensen die vroeger pro-Russisch waren, haten nu Rusland en eisen dat het Russische leger vertrekt. Vanuit mondiaal oogpunt is een overwinning voor Oekraïne of een nederlaag voor Rusland om een andere reden van groot belang: het is de enige manier om te voorkomen dat dit voorbeeld een precedent schept.

In je brief aan links in het Westen kort na het begin van de invasie, bekritiseerde je de aandacht van links hier voor de NAVO. Hoe moet links in het Westen zijn perspectief veranderen, wat moet het beter begrijpen van de post-Sovjetruimte?

Taras Bilous: Ik denk dat het langzaam doordringt dat de acties van Poetin niet alleen moeten worden gezien als een reactie op het beleid van het Westen, ook al bestaat die houding nog steeds. Wat volgens mij nog niet is doorgedrongen, is het besef dat de mensen in de landen tussen het Westen en Rusland ook een eigen politieke subjectiviteit hebben en het recht om over hun eigen lot te beslissen. Veel linkse mensen in het Westen maken nog steeds de fout deze mensen alleen te bekijken vanuit het perspectief van de confrontatie tussen het Westen en Rusland.

Oksana Dutchak: Ik wil graag een voorbeeld toevoegen. De opiniepeilingen in Oekraïne over toetreding tot de NAVO of de EU werden door veel linkse mensen in het Westen vóór de oorlog gebruikt, toen de meerderheid nog tegen toetreding was. Nu een grote meerderheid van de bevolking voor toetreding tot de NAVO is, worden de opiniepeilingen niet meer genoemd. Veel linkse mensen in het Westen halen zulke peilingen alleen aan als het in hun perspectief past.

Taras Bilous: Een ander probleem is het afschilderen van de mensen die nu lijden onder de oorlog in Oekraïne als pure slachtoffers. Dat is fout. Veel mensen verzetten zich. Dat slachtofferschap is een veelgemaakte fout. Het blijkt ook uit het linkse perspectief op de oostwaartse uitbreiding van de NAVO in de jaren negentig, die wordt opgevat als een project van de VS. Daarbij wordt voorbijgegaan aan het feit dat het ook onder druk van de Oosteuropese landen tot stand is gekomen. Het was niet louter een initiatief van het Westen, maar beantwoordde aan het belang van de meerderheid van de bevolking in de Oost-Europese landen. Dit betekent niet dat links in het Westen de uitbreiding van de NAVO naar het Oosten zou moeten steunen. Maar ze moet begrijpen dat veel mensen in Oost-Europa het lidmaatschap van de NAVO zien als een garantie van veiligheid. Ik vind het zeer ontnuchterend dat de linkse analyses van dit proces zoveel schematischer en zwakker zijn dan die van de liberale historica Mary Elise Sarotte, die in haar vorig jaar verschenen boek Not One Inch: America, Russia and the Making of Post-Cold War Stalemate een heel grondig en accuraat verslag geeft van de oostwaartse expansie van de NAVO in de jaren negentig. En ik heb ook de indruk dat links in zijn standpunten vaak ver achterloopt op de gebeurtenissen.

Wat bedoel je?

Veel mensen ter linkerzijde vinden het moeilijk om hun perspectief te veranderen. Dat is begrijpelijk: links heeft tot nu toe vooral geprotesteerd tegen oorlogen die in het belang van het Westen waren. We leven al acht jaar met een oorlog in het oosten van het land. We hebben dus wat tijd gehad om ons denken te veranderen. Maar ik denk dat linkse mensen beter moeten begrijpen dat situaties heel snel kunnen veranderen. Als linkse mensen de NAVO de schuld blijven geven van de Russische invasie, laten ze alleen maar zien dat ze de veranderde situatie niet hebben begrepen.

Wat verwacht je nu van links in Europa, is er iets zinnigs te doen vanuit jouw standpunt?

Op dit moment moeten linkse mensen en politici hun regeringen ertoe aanzetten druk uit te oefenen op Rusland. Dat betekent niet dat ze alle sancties moeten steunen, maar het is wel belangrijk om de prioriteiten duidelijk te stellen. Op dit moment ligt de prioriteit bij het uitoefenen van druk op Rusland om de oorlog te stoppen. Sociale bewegingen moeten de protesten tegen de oorlog steunen en mensen helpen die moeten vluchten. En wat ook al gebeurt, is materiële hulp. Anarchistische groepen organiseren dat, maar ook veel andere, dat helpt. Wat de linkse partijen betreft, vind ik ook dat ze kwijtschelding van de schulden van Oekraïne moeten eisen. Linkse partijen hebben heel verschillende standpunten over verschillende aspecten van de oorlog, maar ik denk dat dit een punt is waarover ze het eens zouden kunnen worden. Persoonlijk ben ik er ook voorstander van dat de westerse landen meer wapens leveren, waaronder gevechtsvliegtuigen, maar ik besef dat dit geen eis is waarover linkse partijen het eens zouden kunnen worden.

Hebben de gebeurtenissen van de afgelopen weken je manier van denken over politiek veranderd?

Het probleem is dat bijna niemand – zelfs niet in Oekraïne of Rusland – deze oorlog verwachtte, hoewel de tekenen er wel waren. Ook omdat het zo riskant lijkt voor Rusland, we hadden een oorlog van deze omvang niet verwacht. Zelfs toen ik schreef dat de oorlog in Donbas zou escaleren en dat Rusland rechtstreeks zou ingrijpen, achtten velen dat onwaarschijnlijk en vroegen ze: wat zou Poetin daar voor belang bij hebben? In de praktijk worden de besluiten van politici vaak niet alleen ingegeven door economische omstandigheden en belangen, maar ook door hun eerdere besluiten. Voor links zou het belangrijk zijn een betere analyse van de situatie te ontwikkelen die ook de praktijk van de betrokken actoren omvat, wat we kunnen waarnemen in het politieke gedrag van actoren – niet alleen wat we zouden wíllen waarnemen.

Dit artikel stond op analyse&kritik. Nederlandse vertaling redactie Grenzeloos.