In een historische krachtmeting die studenten, boeren en burgers uit heel Servië samenbracht, bestormden meer dan 100.000 mensen op 22 december het Slavijaplein in Belgrado. Volgens het Archief van Openbare Bijeenkomsten (Arhiv javnih skupova) overtrof deze mobilisatie de demonstraties van 5 oktober 2000, die leidden tot de val van het autoritaire regime van Slobodan Milošević.

Een mobilisatie geboren uit tragedie

De tragedie van 1 november – het instorten van een betonnen luifel op het station van Novi Sad [1], waarbij 15 mensen om het leven kwamen – veroorzaakte een ongekende golf van protest. De ramp werd een symbool van institutioneel verval in een land waar grote schandalen vaak onbestraft blijven.

De studenten, die als eersten in actie kwamen, sloten al snel een verbond met milieu- en landbouwactivisten, vooral in hun verzet tegen het controversiële lithiummijnproject Jadar. Die samenloop creëerde wat analisten beschrijven als een ongekende alliantie tussen stedelijke studenten en plattelandsactivisten.

'Ruke su vam krvave' (Je handen zijn bloederig) – een boodschap op de fontein op het Slaviaplein, die het symbool van de beweging is geworden.

Lithium, een Europese kwestie en een nationaal struikelblok

Centraal in de protesten staat het controversiële lithium mijnbouwproject in de Jadar vallei, gepromoot door mijnbouwgigant Rio Tinto. Bij dit project gaat het om de grootste vindplaats van lithium in Europa, een essentieel mineraal voor de ecologische transitie van Europa en de productie van batterijen.

Het project van Rio Tinto, goed voor een investering van 2,4 miljard euro, werd aanvankelijk in 2022 opgeschort na massale protesten, maar werd in 2023 opnieuw opgestart door een geheim memorandum van overeenstemming tussen de Servische president Aleksandar Vučić en de vicevoorzitter van de Europese Commissie Maroš Šefčovič.

'Wat begon als een lokale milieustrijd is een strijd geworden voor onze soevereiniteit tegenover buitenlandse belangen' – Zlatko Kokanović, leider van de beweging Ne damo Jadar (We geven niet toe aan Jadar).

Europese betrokkenheid neemt toe

De overeenkomst met Rio Tinto maakt deel uit van een bredere EU-strategie om de aanvoer van lithium, die nu uit China komt, veilig te stellen. De Slowaakse batterijfabrikant InoBat tekende onlangs een overeenkomst voor de bouw van een fabriek in de Servische stad Cuprija, gesteund door 419 miljoen euro aan overheidssubsidies. Die samenloop tussen Europese industriële belangen en controversiële mijnbouw illustreert de groeiende spanningen rond de ecologische transitie.

Universiteiten en maatschappelijke organisaties: een samenkomst van strijd

De demonstraties stellen ook de plannen voor de hervorming van het hoger onderwijs ter discussie, die door critici worden gezien als een vorm van verkapte privatisering. Analist Stefan Aleksić legt uit:

Nadat we onze ontwikkelde industrie hebben ontmanteld om buitenlands kapitaal in staat te stellen werkplaatsen op te zetten, gaan we nu onze onderwijsinstellingen ontmantelen. De universiteit wordt een nieuwe vrije investeringszone.

Meer dan honderd doctoraatsstudenten van de Universiteit van Belgrado hebben een verklaring uitgegeven waarin ze de historische rol van hun instelling onderstrepen in 'de verdediging van kennis, kritisch denken en academische integriteit'. Ze stellen dat 'kritisch denken niet alleen het onderzoeken van wetenschappelijke kennis inhoudt, maar ook de analyse van de maatschappij waartoe we behoren'.

De historische demonstratie van 22 decemder

De demonstratie begon om 16.00 uur op het Slavija Plein, waar studentendemonstraties vanuit vier hoofdrichtingen samenkwamen. In navolging van de anti-nationalistische protesten van 1996/1997 [2], droegen de studenten spandoeken met de tekst 'Belgrado is weer de wereld' – een expliciete afwijzing van het isolationistische beleid – naast boodschappen als 'Corruptie is dodelijk' en 'De staat is het eigendom van kinderen', dat laatste in reactie op de bewering van een parlementslid van de regeringspartij dat 'minderjarigen het eigendom van de staat zijn'.

Een bijzonder krachtig moment kwam om 16.30 uur, toen de enorme menigte vijftien minuten stilte in acht nam ter nagedachtenis aan de slachtoffers van Novi Sad, waarbij demonstranten hun mobiele telefoons als kaarsen omhoog staken in wat werd omschreven als 'oorverdovende stilte'.

De alliantie tussen studenten en boeren op de proef gesteld

De poging van landbouwactivist Zlatko Kokanović om met een tractor naar de demonstratie te rijden – die deed denken aan de symbolische bulldozer van 5 oktober 2000 – leidde tot zijn arrestatie samen met Nebojša Petković, een andere figuur in de Ne damo Jadar beweging. De tractor, weggesleept door de politie, is een nieuw symbool van verzet geworden.

'Toen de boeren hun steun betuigden aan de studenten die de universiteiten blokkeerden, probeerde de regering ons het zwijgen op te leggen. Maar ze onderschatten de mate waarin hun aanval op het onderwijs en hun milieubeleid de steden en het platteland van Servië hebben verenigd.' – Nebojša Petković

Mediaverzet en voortdurende mobilisatie

Terwijl de demonstranten langs het gebouw van Radio Televisie Servië (RTS) [3] demonstreerden, publiceerden verschillende werknemers een open brief waarin ze zich distantieerden van het stilzwijgen van hun werkgever over de protesten. Dat interne protest markeert een grote barst in de staatscontrole over de media.

De volgende demonstratie staat gepland voor woensdag 25 december, tussen 11.52 en 12.07 uur, op de kruising van de straten Nemanjina en Kneza Miloša [4]. De demonstranten zijn van plan naar het kantoor van de hoogste openbare aanklager te lopen om actie te eisen van openbare aanklager Zagorka Dolovac.

Vooruitzichten

De betoging van zondag – twee keer zo groot als de recente milieuprotesten tegen Rio Tinto en alle regeringsgezinde betogingen – roept de vraag op naar de volgende stappen. Terwijl sommigen oproepen tot toenadering tot de parlementaire oppositie, zijn veel demonstranten op hun hoede voor zowel de centrumlinkse als centrumrechtse oppositie. Anderen roepen op tot een algemene staking, hoewel de vakbonden opvallend stil blijven.

Studentenorganisatoren blijven vastberaden en verklaarden op hun Instagram-account 'Students on Blockade': 'Blijf bij ons – we zijn net begonnen!'. Ze prezen de demonstranten voor hun geweldloosheid en solidariteit en voegden eraan toe: 'Bedankt dat jullie voor ons zorgen, wij zorgen ook voor jullie!'.

Eén ding is duidelijk: Servië heeft te maken met de grootste burgerbeweging sinds 2000, een beweging die met succes de kloof tussen stad en platteland weet te overbruggen en zowel binnenlandse corruptie als internationale economische druk aanvecht. Of dat zich zal vertalen in concrete politieke verandering valt nog te bezien, maar de demonstratie van zondag markeerde een duidelijke escalatie in zowel de schaal als de sociale reikwijdte van een beweging die al historische proporties heeft bereikt.

Noten

[1] Op één na grootste stad van Servië, ten noorden van Belgrado.

[2] Historische demonstraties tegen het Milošević-regime die meer dan drie maanden duurden.

[3] Servische publieke televisie

[4] Genoemd naar de enige twee Servische vorsten die vrijwillig afstand hebben gedaan van de macht.

Dit artikel stond op ESSF. Nederlandse vertaling redactie Grenzeloos.