Op 13 december werd Donald Tusk voor de derde keer premier van Polen. [1] Het was al duidelijk sinds de algemene verkiezingen van 15 oktober dat dit uiteindelijk zou gebeuren. Langdurige coalitiebesprekingen, plus pogingen van de zittende, ultranationalistische Wet en Rechtvaardigheid (Prawo i Sprawiedliwość, PiS) partij om vast te houden aan de macht als een minderheidsregering, vertraagden het proces. Op 11 december slaagde oud-premier Mateusz Morawiecki van PiS er niet in een motie van vertrouwen te krijgen in de Sejm, het lagerhuis van het Poolse parlement, die in plaats daarvan Tusk als premier koos. Hierdoor werd PiS, die sinds 2015 in de regering zat, officieel verdreven. [leestijd 20 minuten]

In de 460 zetels tellende Sejm zijn 231 zetels nodig voor een meerderheid. Hoewel PiS het grootste aantal stemmen (35,4 procent) en de meeste zetels (194) won, verloor ze haar parlementaire meerderheid en had ze niet genoeg potentiële bondgenoten om een coalitieregering te vormen. Het is begrijpelijk dat veel van de eerste reacties jubelend waren. Na acht jaar was een autoritaire, katholiek-nationalistische regering, die een sterk anti-vrouwen, anti-migranten en anti-LHBT+ beleid en retoriek voerde, op zijn retour. De verkiezingen kenden een verbazingwekkende opkomst van 74,4 procent, waarbij vrouwen en jonge kiezers een grote rol speelden in het verlies van PiS.

De Burgercoalitie (Koalicja Obywatelska, KO), de belangrijkste centrumrechtse alliantie rond Tusks partij Burgerplatform (Platforma Obywatelska, PO), won 157 zetels met 30,7 procent van de stemmen. [2] De Derde Weg (Trzecia Droga, TD), een neoliberaal-conservatieve alliantie gevormd tussen Szymon Hołownia's Polen 2050 (Polska 2050) en de Poolse Volkspartij (Polskie Stronnictwo Ludowe, PSL) in april 2023, won een verrassende 14,4 procent van de stemmen, goed voor 64 zetels. Links (Lewica), de belangrijkste linkse alliantie, won 8,6 procent van de stemmen en 27 zetels. Van deze 27 Lewica zetels behoren er 20 toe aan Nieuw Links (Nowa Lewica), gevormd uit de fusie in 2021 van de oude sociaaldemocratische Democratische Linkse Alliantie (Sojusz Lewicy Demokratycznej, SLD) en de sociaal-liberale Lente (Wiosna) partij onder leiding van Robert Biedroń.

De resterende 7 Lewica zetels behoren toe aan Razem, de democratisch socialistische partij die sinds haar oprichting in 2015 is verwelkomd als een frisse wind op de Poolse linkerzijde vanwege haar zeer progressieve sociale beleid en haar zichtbare rol in twee grote protestgolven tegen Polen's extreem restrictieve abortuswetten. De eerste waren de Zwarte Protesten in 2016 tegen PiS's poging om een wet met een totaal verbod op abortus in te voeren, zo genoemd omdat de demonstranten zwart droegen en zwarte paraplu's gebruikten als een teken van rouw. De tweede waren de Vrouwenstaking protesten in 2020 en 2021 tegen het bijna-totale verbod op abortus dat werd ingevoerd door een uitspraak van het Poolse Constitutionele Hof in oktober 2020 en de wetgeving van PiS om die uitspraak uit te voeren in januari 2021.

TD en Lewica leken beide klaar om een nieuwe regeringscoalitie met KO te vormen. Op 10 november, na weken van onderhandelingen achter gesloten deuren, kondigden Tusk en vier andere partijleiders hun vierentwintig punten tellende coalitiepact aan. Hoewel Nieuw Links het regeerakkoord met KO en TD ondertekende, stemde Razem uiteindelijk tegen het akkoord omdat de andere partijen niet akkoord gingen met hun basiseisen over armoedebestrijding, het decriminaliseren van abortus en gegarandeerde uitgaven voor huisvesting, onderwijs en gezondheidszorg. Ondanks het feit dat Nieuw Links zich bij de regering heeft aangesloten en Razem in de oppositie is gebleven, hebben de twee partijen Lewica niet ontbonden en gaan ze door met gezamenlijke politieke activiteiten (zoals het indienen en promoten van wetsvoorstellen) onder die vlag.

De redenen van Razem om zich niet bij de coalitie aan te sluiten geven aan waarom we, ondanks de uitgelaten sfeer rond het uit de regering verdwijnen van PiS, de situatie nuchter moeten analyseren. De nieuwe regering zal zeer onstabiel zijn, met een totaal van 248 zetels van de coalitiepartners die slechts een krappe ‒ hoewel niet onbelangrijke ‒ parlementaire meerderheid vormen en met aanzienlijke politieke verschillen over belangrijke kwesties.

Andrzej Duda, die zich in 2015 met succes kandidaat stelde voor het presidentschap van PiS en ondanks het opzeggen van zijn partijlidmaatschap nauw betrokken blijft bij het beleid van PiS, is nog steeds president en kan zijn veto uitspreken over wetgeving. [3] Er is een parlementaire meerderheid van drie vijfde, (276 stemmen) nodig om een presidentieel veto op te heffen. De centrumrechtse, liberale en linkse partijen hebben samen maximaal 248 stemmen. KO en TD zijn veel talrijker dan Nieuw Links, waardoor het een marginale, nominaal linkse stem is binnen een regering die gedomineerd wordt door neoliberaal centrumrechts.

We kunnen problemen verwachten met betrekking tot abortus, een belangrijk onderwerp in de verkiezingen en de sleutel tot de recordopkomst, vooral onder vrouwelijke kiezers. Onder grote druk beloofde KO abortus te legaliseren tot twaalf weken zwangerschap ‒ een toch al ontoereikend, conservatief compromis. TD was zelfs hier tegen. Bijgevolg heeft het coalitiepact alleen beloofd om het bijna-totale verbod op abortus dat in 2021 werd ingevoerd, terug te draaien. Dat zou Polen terugbrengen naar het zogenaamde Compromis van 1993, onderhandeld tussen de katholieke kerk en de SLD-PSL coalitieregering, waarmee Polen nog steeds een van de strengste abortuswetten in Europa heeft. [4]

PO zat in de regering tussen 2007 en 2015 en combineerde neoliberaal economisch beleid met een liberaal-conservatieve benadering van sociale kwesties. Hun verschuivingen op dat laatste gebied sinds 2015 komen niet voort uit een betekenisvolle verandering in hun inhoudelijke politiek, maar eerder uit cynisch driehoeksdenken (of zogenaamd pragmatisme, zoals ze het zelf liever zien). Zelfs nu zijn de concessies die PO heeft gedaan aan het sociaal liberalisme heel beperkte compromissen. Nadat ze tegen de legalisering van abortus waren, accepteert de PO nu legale abortus, maar, nogmaals, slechts tot twaalf weken zwangerschap.

Ze steunen het geregistreerd partnerschap voor personen van hetzelfde geslacht, maar accepteren noch de gelijkheid van het huwelijk noch de adoptie van kinderen door koppels van hetzelfde geslacht. [5] Door hun tekortkomingen op het gebied van politieke ethiek en basiscompetentie, en door het neoliberale beleid dat ze in de regering hebben ingevoerd, heeft de PO de voorwaarden gecreëerd voor de opkomst van PiS en voor de bredere opkomst van extreemrechtse politiek in Polen. Er is weinig dat erop wijst dat de PO iets van die ervaring heeft geleerd.

Dat brengt ons bij de voortdurende dreiging van extreemrechts. PiS behoudt aanzienlijke steun onder de bevolking; het is nog steeds de partij met de meeste parlementszetels, het grootste aantal stemmen en het presidentschap. De aanhoudende politieke kracht van PiS wordt vooral zorgwekkend in het licht van de aanhoudende inflatiecrisis en de daaruit voortvloeiende strijd om de kosten van levensonderhoud in Polen. Vanwege de enorme instabiliteit, het neoliberale beleid en de slechte staat van dienst van de dominante partijen, zal de nieuwe coalitieregering er vrijwel zeker niet in slagen om de crisis adequaat aan te pakken. Dat betekent dat er een grote kans is dat PiS en de rest van extreemrechts in Polen zullen herrijzen door munt te slaan uit het falen van de coalitie om kiezers ‒ vooral kiezers uit de lagere middenklasse ‒ te redden van de economische ondergang.

Daarom bevindt Pools links zich, ondanks de verkiezingsverliezen van PiS, nog steeds op gevaarlijk terrein. Door zich aan te sluiten bij een regering die gedomineerd wordt door neoliberaal centrumrechts, heeft Nieuw Links een Faustiaans pact gesloten dat waarschijnlijk niet zal slagen, zelfs niet in de enge zin van het buiten de macht houden van extreemrechts. Hoewel Razem gelijk had om het regeerakkoord niet te ondertekenen, staat het nog steeds onder enorme druk om de regering overeind te houden om de terugkeer van PiS te voorkomen.

Dat wordt nog verergerd door Lewica's bizarre situatie dat één partij in de regering zit en een andere in de oppositie, terwijl het zichzelf blijft presenteren als een verenigd, links parlementair blok. Om extreem-rechts als politieke kracht binnen de Poolse samenleving te verslaan, moet links ‒ in het bijzonder Razem ‒ een sterk, oppositioneel standpunt innemen dat het duidelijk onderscheidt van zowel extreem-rechts als de neoliberalen. Het zou dat moeten doen door gebruik te maken van haar parlementaire aanwezigheid om een consistente stem te bieden voor de belangen van de arbeidersklasse en die activiteit te verbinden met stakingen, protesten en andere buitenparlementaire strijd.

Tegen vals triomfalisme

De inflatiecrisis in Polen duurt nu al twee jaar. De inflatie bereikte een hoogtepunt van 18,4 procent in februari 2023 en zal zich naar verwachting niet snel stabiliseren, hoewel de inflatie nu onder de 10 procent is gedaald. De inflatie heeft geleid tot grote problemen met de kosten van levensonderhoud. Omdat de huurprijzen vaak hoger zijn dan het inkomen van de huurders, kunnen veel mensen de huur niet betalen en hun gezin niet voeden. Volgens een enquête die in maart 2023 door IBRiS voor Santander Consumer Bank werd gepubliceerd, zag 70 procent van de Polen hun financiële situatie het afgelopen jaar verslechteren, met stijgende voedselprijzen, brandstofkosten en kosten en rekeningen als de drie meest genoemde oorzaken van ontevredenheid. Uit dezelfde enquête bleek dat 17 procent van de Polen extra werk had aangenomen als reactie op de stijgende kosten van levensonderhoud.

In april 2023 bleek uit een Poolse enquête over ondernemerschap, opgesteld in opdracht van inFakt, dat bijna 90 procent van de kleine bedrijven de gevolgen van de inflatie heeft ondervonden. Tussen 1 januari en 31 oktober 2022 werden 157.700 geregistreerde aanvragen voor de beëindiging van een eenmanszaak ingevoerd in de Centrale Registratie en Informatie over Bedrijven (Centralna Ewidencja i Informacja o Działalności Gospodarczej, CEIDG) ‒ een stijging van meer dan 17 procent ten opzichte van het voorgaande jaar. Er zullen waarschijnlijk nog meer onafhankelijke winkels en andere kleine bedrijven sluiten als uitgesteld gevolg van de covid-19 pandemie en vanwege de toegenomen concurrentie met de door commerciële ketens gedomineerde winkelparken die steeds gebruikelijker zijn geworden in kleinere steden.

Dat is veelzeggend omdat, hoewel een volledige theoretisering van de relatie tussen klassiek fascisme en nieuw extreemrechts buiten het bestek van dit artikel valt, beide partijen een aanzienlijke politieke basis in de middenklasse hebben waarop ze demagogisch een beroep doen in tijden van crisis, waarbij ze zichzelf positioneren als voorvechters van gewone, hardwerkende mensen tegenover snode elites. Hoewel PiS, zoals veel rechtse partijen, een mix van kiezers uit de middenklasse en de arbeidersklasse heeft, vooral in de meer landelijke en conservatieve regio's van Polen, zoals Grzegorz Konat opmerkt, dient het economische beleid van PiS vooral de meer 'traditionele' kleinburgerij. Men ziet dat bijvoorbeeld in de belasting die PiS probeerde in te voeren voor grootwinkelbedrijven, die bedoeld was om kleine Poolse winkeliers ademruimte te geven. Jonge, mannelijke, rechtse professionals en ondernemers neigen meer naar de Confederatie (Konfederacja), wiens extreemrechtse politiek economisch libertair is.

Noch de staat van dienst van de PO in de regering, noch het door de KO geleide regeerakkoord wekt het vertrouwen dat de nieuwe regering verlichting zal brengen voor de worstelende arbeidersklasse en kleinburgerij. Tijdens hun regeringsjaren achtte PO zelfs het bescheiden herverdelende '500+' kinderbijslagprogramma dat PiS uiteindelijk invoerde onmogelijk. Voor zover het extreem vaag geformuleerde regeerakkoord kosten van levensonderhoud behandelt, voorziet het in het volgende:

We zullen gunstige voorwaarden voor de ontwikkeling van bedrijfsactiviteiten herstellen. In de afgelopen jaren heeft de regering de oorlog verklaard aan de Poolse ondernemers. Zonder het herstel van de ondernemersgeest zal een terugkeer naar het pad van economische groei op lange termijn, resulterend in hogere lonen, niet mogelijk zijn. We zullen het vertrouwen tussen de staat en ondernemers herstellen. We zullen afstand nemen van het onderdrukkende belasting- en premiesysteem door gunstige en duidelijke regels in te voeren voor de berekening van ziektekostenpremies.

Kortom, het antwoord van KO op de crisis is extreem neoliberaal, door geen grote ingrepen te beloven om de huidige armoede te verlichten en door loonsverhogingen afhankelijk te maken van toekomstige economische groei door ondernemerschap. Door dit gebrek aan doortastende maatregelen zullen er waarschijnlijk stakingen en protesten ontstaan onder de Poolse arbeidersklasse naarmate de strijd om de kosten van levensonderhoud voortduurt en ‒ bij gebrek aan een alternatieve kracht in de Poolse politiek die in staat lijkt om hun ontberingen te verlichten ‒ bestaat er een ernstig gevaar dat kiezers uit de lagere middenklasse naar extreem rechts overstappen.

Zoals eerder vermeld, is PiS nog steeds de grootste partij in Polen, zowel wat het aantal stemmen als het aantal parlementszetels betreft. Grote delen van Polen, waaronder Neder-Silezië, Podkarpackie en Podlasie, zijn veranderd in bolwerken van de PiS. Er is veel aandacht besteed aan het feit dat Konfederacja slechts 7,2 procent van de stemmen won, ondanks eerdere prognoses die suggereerden dat zij de 'kingmakers' van de verkiezingen zouden kunnen zijn. De electorale ondermaatse prestatie wijst niet op een gebrek aan sympathie voor de politiek van Konfederacja. Konfederacja spreekt vooral jonge Poolse mannen aan die ontevreden zijn met de huidige situatie en, zoals voorbeelden zoals de UK Independence Party illustreren, kan een hard-rechtse partij die wijdverspreide politieke sympathie verwerft het algemene politieke landschap in een meer reactionaire richting verschuiven, zelfs als die sympathie zich nooit vertaalt in een hoog stemmenaantal.

Dat wijst op belangrijke complicaties in de verkiezingsuitslag die worden verdoezeld door het heersende triomfalistische verhaal van een solide progressieve jeugd die een nieuw tijdperk inluidt in de Poolse samenleving. Ondanks de populariteit onder vrouwen, die 61,9 procent van de kiezers uitmaken, daalde het stemaandeel van Lewica van 12,6 procent in 2019 naar 8,6 procent. Onder mensen tussen 18 en 29 jaar kreeg KO 28,3 procent van de stemmen, Lewica 17,7 procent, TD en Konfederacja beide 16,9 procent en PiS 14,9 procent. Dat duidt op een diepe ideologische verdeeldheid onder de Poolse jeugd, wier stem uiterst wispelturig is. In 2007 was een massale mobilisatie van jonge kiezers cruciaal om PiS te verdrijven in een bijna identieke sfeer als in 2023. [6] In 2015 kwam PiS sterker terug dan ooit, met meer dan 26 procent van de kiezers in de leeftijd van 18 tot 29 jaar die voor PiS stemden, vergeleken met slechts 14 procent voor PO. [7]

Dat brengt ons bij de vraag hoe extreemrechts in Polen zou kunnen profiteren van de zwakke punten van de nieuwe regering. PiS heeft lange tijd de status quo van 'Liberaal Polen' tegenover zijn eigen 'Sociaal Polen' gezet, dat traditionalisme combineert met een welvaartsbeleid dat erop gericht is minder welvarende regio's en burgers te laten profiteren van de economische groei. Meer Polen zouden die visie aantrekkelijk kunnen vinden naarmate de crisis voortduurt, vooral als PiS er in de hoofden van de kiezers in slaagt om de groeiende economische onzekerheid in verband te brengen met de toenemende immigratie en andere vermeende bedreigingen voor de Poolse natie.

Onmiddellijk na de uiteenzetting van Tusk in de Sejm, waarin hij het programma van zijn regering uiteenzette, hield Konfederacja leider Krzysztof Bosak vakkundig een toespraak waarin hij onder andere kritiek uitte op het gebrek aan details in het programma over 'digitalisering, bouw, huisvesting en energie' en op de algemene gelijkenis tussen de uiteenzetting van Tusk en het 'specifieke soort messianisme' in de toespraken van PiS politici. De toespraak van Bosak werd in de media overschaduwd door het parlementslid Grzegorz Braun van de Konfederacja, die een brandende menora met een brandblusser bluste in een openlijke daad van antisemitisme.

De partijleiding lijkt op het punt te staan Braun uit de partij te zetten en hem als uitzondering te bestempelen. Dat suggereert dat Konfederacja, net als andere radicaal-rechtse partijen, haar racisme en seksisme minder openlijk wil maken en tegelijkertijd de tekortkomingen van de regering wil benadrukken door in te spelen op de massale ontevredenheid en zichzelf te positioneren als het echte 'anti-establishment' alternatief. Met andere woorden, ondanks hun tegenslagen lijken de Konfederacja te weten wat ze doen en zullen ze waarschijnlijk nog gevaarlijker worden.

Taken voor Pools links

De dreiging van een terugkeer van PiS aan de macht bracht Nieuw Links ertoe om een coalitieregering aan te gaan met de in diskrediet geraakte PO. Nogmaals, de voortdurende strijd om de kosten van levensonderhoud onder de nieuwe coalitie zal waarschijnlijk meer stakingen en protesten betekenen. Dat laat Nieuw Links in de tegenstrijdige positie dat het zich aan de ene kant presenteert als aan de kant van de stakers en demonstranten en aan de andere kant in de regering zit wiens beleid hen in het beste geval in de steek laat en in het slechtste geval aanvalt.

Zelfs met deze mislukkingen en aanvallen zal Nieuw Links waarschijnlijk prioriteit geven aan het overeind houden van de coalitieregering onder leiding van Tusk om PiS en Konfederacja buiten de deur te houden. Tragisch genoeg zou het falen van de door KO geleide regering om kiezers uit de middenklasse te redden van de ondergang, extreem-rechts de kans geven om zich opnieuw te consolideren en te doen gelden. Dat maakt het regeerakkoord tot een Faustiaans pact voor Nieuw Links.

Hoewel Razem de juiste beslissing nam om niet in de coalitie te stappen, vertoont hun algemene aanpak nog steeds een verontrustend afglijden naar electoralisme en parlementaire koehandel. In de loop van de verkiezingscampagne van 2023 maakte Razems focus op de optiek en het 'verenigd' overkomen haar terughoudend om haar partners in Lewica te bekritiseren. Dat bleef zo, zelfs toen NieuwLinkse parlementsleden zoals Anna Maria Żukowska, die kandidaat was voor Lewica, publiekelijk verklaarden dat de muur langs de Pools-Wit-Russische grens ‒ die de PiS-regering bouwde om honderden migranten uit voornamelijk het Midden-Oosten, Centraal-Azië en Afrika bezuiden de Sahara buiten te houden ‒ moest blijven staan.

De huidige situatie met Lewica, waar de ene partij in de regering zit en de andere in de oppositie ondanks het feit dat ze zich presenteren als een parlementair blok, illustreert het probleem. Razem realiseerde zich dat het ondertekenen van het coalitiepact zou betekenen dat ze niet zou opkomen voor de belangen van arbeiders en vrouwen in Polen en weigerde terecht om die rode lijnen te overschrijden. Door diezelfde rode lijnen te overschrijden om zich bij de coalitie van Tusk aan te sluiten, verraadde Nieuw Links diezelfde belangen. Dat verraad had Razem een opening moeten bieden om de tekortkomingen van Nieuw Links als overheersende partij ter linkerzijde van Polen aan de kaak te stellen en het politieke leiderschap over de arbeidersstrijd in Polen op zich te nemen. In plaats daarvan dempte Razem de breuk in Lewica, waardoor de partij in de onsamenhangende positie bleef dat ze formeel oppositie voerde tegen de nieuwe regering en tegelijkertijd in een parlementair blok met een regeringspartij bleef.

Tijdens de campagne accepteerde Lewica ‒ met inbegrip van Razem ‒ effectief de dominante framing van de verkiezingen als PiS versus een grotendeels ongedifferentieerde 'democratische oppositie' en sloot belangrijke compromissen over kwesties die duidelijke scheidslijnen tussen links en centrum-rechts hadden moeten opleveren. Neem het voorbeeld van abortus. Terwijl de deelnemers aan de enorme Vrouwenstaking protesten extreem heterogeen waren in hun opvattingen over abortus, hieven de meest zichtbare, georganiseerde krachten in die demonstraties slogans aan voor volledige, legale abortus op aanvraag en zonder zwangerschapsduurbeperkingen. Desondanks beloofde zelfs Lewica slechts abortus tot twaalf weken te legaliseren, waardoor hun standpunt over abortus niet te onderscheiden was van dat van KO in de verkiezing.

Zelfs in zijn eigen enge, electorale termen faalde Lewica's driehoeksbenadering. Ondanks dat abortus een doorslaggevend onderwerp was in de verkiezingen en ondanks Razems rol in de Vrouwenstaking en het Zwarte Protest, daalde Lewica's stemaandeel vanaf 2019. Toen duidelijk werd dat het regeerakkoord geen resultaten zou opleveren op het gebied van abortusrechten, reageerde Lewica door twee wetsvoorstellen in te dienen: een wetsvoorstel voor legalisering van abortus en een wetsvoorstel voor 'decriminalisering', voorgesteld door Razems co-leider Magda Biejat, om te voorkomen dat mensen worden vervolgd voor het helpen van anderen bij het verkrijgen van een abortus. Beide wetsvoorstellen weerspiegelen hun conservatieve compromis. Volgens die wetsvoorstellen zou het nog steeds illegaal zijn om een abortus te ondergaan of iemand anders te helpen een abortus te ondergaan na de twaalfde week van de zwangerschap.

Dezelfde effectieve toepassing van het PiS versus 'democratische oppositie' frame betekende dat, tijdens de verkiezingscampagne, zelfs KO grotendeels ontsnapte aan krachtige kritiek van Razem. Die zelfverminking werd alleen maar erger tijdens de coalitieonderhandelingen, toen Razem-co-voorzitter Adrian Zandberg zelfs verklaarde dat 'we de mensen die achter deze deuren zitten en aan het regeringsprogramma werken, gewoon hun werk moeten laten doen'. Dat lijkt verontrustend veel op vakbondsleiders die zeggen dat ze hun onderhandelingsvaardigheden zullen gebruiken om achter gesloten deuren winst te boeken voor de arbeiders. In de Poolse context heeft het verontrustende echo's van de Ronde Tafel Gesprekken in 1989 tussen de regering van Wojciech Jaruzelski en de leiders van Solidarność, die op beruchte wijze over de hoofden van de arbeiders heen werden gevoerd.

Om de dreiging van de reactie te verslaan moet Razem een duidelijk alternatief bieden voor zowel extreem-rechts als de neoliberalen. Ze kan dit doen door een ambitieus programma voor te stellen dat onverbloemd opkomt voor de belangen van arbeiders, vrouwen en minderheden: een programma dat pleit voor doortastende maatregelen om de crisis aan te pakken. Razems bestaande toezeggingen over inflatie wijzen bijvoorbeeld terecht op de noodzaak van sterkere vakbonden en een werkgelegenheidsgarantiebeleid.

Haar algemene aanpak zou echter veel gedurfder en strijdvaardiger kunnen zijn als ze zou strijden voor loonsverhogingen en voor mechanismen zoals clausules die de maandelijkse loonsverhogingen in lijn brengen met de inflatie. Dat zou het loonsysteem verzachten en de noodzakelijke arbeidersorganisatie ontwikkelen om het te vervangen. Eisen om de banken en de grote industrie te nationaliseren en zo de basis te leggen voor een economie die gericht is op het welzijn van iedereen, zou niet alleen de arbeidersklasse ten goede komen, maar ook de uitgeknepen kleinburgerij.

Door te putten uit de rijke traditie van bewegingen van de arbeidersklasse die erkenden hoe systemen van onderdrukking de basis vormen voor extreme uitbuiting en de solidariteit van de arbeidersklasse ondermijnen, kan een socialistisch programma met radicale eisen op het gebied van reproductieve rechten, migrantenrechten en LHBTQ+ rechten helpen om de ongelukkige kloof in de mainstream Poolse politiek tussen de strijd voor deze rechten en de strijd voor materiële zekerheid te overbruggen. Kortom, met een verstrekkend programma dat goed geworteld is in de huidige, levende strijd, kan Razem niet alleen het vertrouwen winnen van de arbeidersklasse, maar ook van de lagere middenklasse die zich anders tot extreem rechts zou kunnen wenden om hen te redden van de ondergang terwijl de crisis voortduurt.

Toch is het hebben van het juiste programma niet genoeg. Razem moet ook tonen dat het bereid is om voor dat programma te vechten tot het bittere einde. Om dat te bereiken is het essentieel om de collectieve kracht, het zelfvertrouwen en het klassenbewustzijn van arbeiders op te bouwen. Dat betekent, zoals Dan La Botz het zegt, het opbouwen van 'sociale basisbewegingen en arbeidersbewegingen die de motor vormen van de arbeidersmacht' en 'tegelijkertijd vechten voor de politieke onafhankelijkheid van de arbeidersbeweging en van links'. Met betrekking tot de opleving van de arbeidersbeweging aan het eind van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw in het Verenigd Koninkrijk, die de sleutel vormde tot de levensvatbaarheid van een onafhankelijke arbeiderspolitiek, merkt Kim Moody op dat

er geen onrust is hier en socialistische inspanningen daar. Sommige socialisten waren effectief omdat ze integraal deel uitmaakten van de onrust, die ze niet hadden kunnen creëren maar wel konden helpen leiden omdat er mensen in beweging waren om te leiden. Andere socialisten waren daarentegen ineffectief omdat ze gebonden waren aan wat neerkwam op samenwerking tussen politieke klassen en bekrompen electorale en parlementaire manoeuvres.

Dezelfde les geldt voor Poolse socialisten. Ze kunnen niet eenvoudigweg massale onrust in het leven roepen, maar ze kunnen wel werken aan het versnellen van de ontwikkeling van gebeurtenissen en leiding geven als er massale onrust uitbreekt, wat alleen effectief zal zijn als ze al integraal deel uitmaken van de strijd en als ze de valstrikken van klassensamenwerking en een enge focus op electorale en parlementaire manoeuvres vermijden.

Razem zou haar parlementaire activiteiten, inclusief toespraken, wetsvoorstellen en amendementen, moeten gebruiken voor agitatie en propaganda, door te helpen socialistische ideeën onder arbeiders te verspreiden en de belangen van de heersende klasse te ontmaskeren die door de burgerlijke democratie worden gediend. Het zou die parlementaire activiteit moeten koppelen aan een grote betrokkenheid bij de stakingen en protesten die de economische crisis zal genereren, inclusief een aanhoudende inspanning om arbeidersactivisten te rekruteren die een leidende rol spelen in die strijd en hen in posities van partijleiderschap te brengen.

Op die manier zou Razem een begin kunnen maken met het verenigen van de socialistische beweging en de arbeidersbeweging in Polen en haar achterban kunnen uitbreiden op een manier die het bewustzijn, de kracht en het zelfvertrouwen van de arbeidersklasse opbouwt. Dat zou een veel betrouwbaarder bastion vormen tegen extreem rechts. Razem kan die ommezwaai echter alleen maken als de socialisten van de klassenstrijd binnen haar gelederen zich organiseren om haar weg te duwen van het najagen van parlementaire schaduwen. [8]

Noten

1. Ik wil Ewa Pospieszyńska bedanken voor haar hulp bij het onderzoek voor dit artikel, haar feedback op een eerdere versie en onze vele boeiende gesprekken over de Poolse politiek. Eventuele fouten zijn mijn eigen fouten.

2. Er is een tendens binnen de Poolse politiek om KO en TD eerder centristisch dan rechts te noemen. Zoals Jan Radomski opmerkt, verwijst rechts in Polen vaak 'naar bepaalde zaken zoals gebrek aan respect voor de rechtsstaat, een toewijding aan katholieke waarden of scepticisme tegenover de Europese Unie.' Ik noem KO en TD centrumrechts omdat ze door en door neoliberaal zijn en omdat hun vermeende progressiviteit op sociaal gebied slechts gering is.

3. Een parlementaire meerderheid van drie vijfde, of 276 stemmen, kan een presidentieel veto opheffen. De centrumrechtse, liberale en linkse partijen hebben samen maximaal 248 stemmen.

4. Onder de wet op gezinsplanning, bescherming van menselijke embryo's en voorwaarden voor de toelaatbaarheid van abortus, aangenomen op 7 januari 1993, was abortus alleen toegestaan in drie gevallen: als de zwangerschap een bedreiging vormde voor de gezondheid of het leven van de moeder; als er een grote kans was op ernstige en onomkeerbare beschadiging van de foetus, waaronder een ongeneeslijke levensbedreigende ziekte; of als er een gerechtvaardigd vermoeden bestond dat de zwangerschap het gevolg was van een verboden handeling (meestal verkrachting of incest). In de uitspraak van het Grondwettelijk Hof van 2020 werd de uitzondering met betrekking tot foetale beschadiging, die de meest gebruikte uitzondering was, verworpen.

5. Op 12 december 2023 oordeelde het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in de zaak Przybyszewska en anderen tegen Polen dat Polen een vorm van wettelijke erkenning en bescherming moet bieden aan verbintenissen tussen personen van hetzelfde geslacht. Dat zou ertoe kunnen leiden dat de regering van Tusk KO's verkiezingsbelofte om burgerlijke partnerschappen in te voeren opvolgt, maar dat verandert niets aan het fundamentele punt dat zelfs die belofte een terughoudende, gedeeltelijke concessie aan het sociaal liberalisme was.

6. Rafał Pankowski, The Populist Radical Right in Poland: The Patriots (Routledge, 2010), 187.

7. Jarosław Kuisz, The New Politics of Poland: A Case of Post Traumatic Sovereignty (Manchester University Press, 2023), 45.

8. Op 24 januari 2024 verklaarde Tusk dat zijn regering wetsvoorstellen zou indienen om abortus tot twaalf weken te legaliseren en beperkingen op de morning-afterpil te versoepelen. Dat verandert niets aan de wezenlijke punten van het artikel over de tekortkomingen van de twaalf weken-limiet en de politieke verdeeldheid en instabiliteit van Tusks coalitie.

Dit artikel stond op Spectre. Nederlandse vertaling redactie Grenzeloos.