Het officiële verhaal over het Nederlandse verzet maakte de rol van radicaallinks in de strijd tegen het nazisme klein, maar hield extreemrechts ook een beetje op afstand. Nu extreemrechts aan de macht is, is die barrière weg.

Op 4 mei 1945 nam de Britse veldmaarschalk Sir Bernard Montgomery de onvoorwaardelijke overgave van de Duitse troepen in Nederland aan, bijna precies vijf jaar nadat nazi-Duitsland was binnengevallen.

Ongeveer een kwart miljoen Nederlanders stierven in de oorlog. De herinnering erraan werd een politieke en morele toetssteen in de Nederlandse samenleving. Er waren maar weinig vragen belangrijker dan of iemand 'goed' of 'fout' was geweest – of hij of zij zich tegen de bezetting had verzet of juist met de nazi's had gecollaboreerd.

Het vooroorlogse fascisme was een relatief kleine beweging in Nederland: de Nationaal-Socialistische Beweging Nederland (NSB) haalde bij de laatste verkiezingen vóór de oorlog iets meer dan vier procent van de stemmen. Na de bevrijding was het een van de ergste beledigingen die je kon krijgen om NSB'er genoemd te worden, terwijl er geen grotere eer bestond dan erkend te worden als voormalig lid van 'het verzet'.

Veel leden van het Nederlandse verzet waren conservatieve christenen, zoals te verwachten was in een land dat nog steeds erg religieus was. Ze waren patriottisch en monarchistisch en pasten daarmee goed in de naoorlogse mythe van een verenigde natie die zich heldhaftig tegen de buitenlandse bezetting had verzet.

Mythen van nationale eenheid

Er waren altijd problemen met dit verhaal. Meer dan 100.000 Nederlandse joden, driekwart van de joodse bevolking, waren vermoord. In geen enkel ander West-Europees land was de moordcampagne van de nazi's tegen de Joden zo dodelijk geweest. Dat kwam deels doordat Nederlandse ambtenaren hun instructies nauwgezet uitvoerden, ook die voor de arrestatie en deportatie van hele families.

Een ander obstakel voor de mythe van het nationale verzet was de rol van radicaal-linkse activisten. Socialisten hadden een onevenredig grote rol gespeeld in de verzetsactiviteiten, maar het naoorlogse Nederland was een zeer conservatief land. Tijdens de Koude Oorlog werden vooral Communisten gemeden.

Een van de eerste ondergrondse organisaties in Nederland was het revolutionair-socialistische Marx-Lenin-Luxemburg-Front van Henk Sneevliet. De veel grotere Communistische Partij speelde een belangrijke rol in het verzet, onder meer tijdens de staking van februari 1941, een zeldzaam voorbeeld van massaal protest in bezet Europa dat mede werd aangewakkerd door woede over de vervolging van de Joden. Jarenlang waren er aparte herdenkingen van de staking, een die werd gesteund door de overheid en een die werd gesteund door de Communisten.

Hannie Schaft was een van de weinige vrouwen in het gewapende verzet. Ze was ook Communist. Toen de Communistische Partij in 1952 de eerste herdenking voor haar organiseerde, verbood de regering de bijeenkomst en kwam de politie, gesteund door tanks, om de menigte uiteen te drijven.

Toen de Koude Oorlog begon af te nemen, kregen communisten als Schaft meer erkenning in de mainstream nieuwsmedia. Maar dat ging ten koste van het uitwissen van hun politieke ideeën. De herdenking van de oorlog en het verzet was een ritueel geworden, gewijd aan vaag omschreven principes van 'vrijheid' en 'tolerantie' die zogenaamd kenmerkend waren voor het naoorlogse Nederland.

Het nieuwe extreemrechts

De herinneringen aan het nazibewind konden echter moeilijk volledig neutraal zijn. Het was onontkoombaar dat het nazisme een uitdrukking was van de meest extreme vormen van racisme en extreemrechtse ideologie. Degenen die zich op enigerlei wijze daarmee associeerden, marginaliseerden zichzelf.

Vijftig jaar na de oorlog was het een effectieve tactiek om de aantrekkingskracht van extreemrechtse ideeën te ondermijnen door ze te koppelen aan het nazisme en zijn gruwelen. Tot eind jaren negentig bleven extreemrechtse politieke partijen marginaal en konden ze het stempel 'fascistisch' niet van zich afschudden.

Toch is Nederland niet immuun gebleven voor de wereldwijde opkomst van extreemrechts. De extreemrechtse Partij voor de Vrijheid (PVV) van Geert Wilders is nu de grootste partij in het parlement. Toen de PVV in 2024 toetrad tot de regering, was dat de eerste keer dat een extreemrechtse partij deel uitmaakte van een regeringscoalitie.

Het Nederlandse extreemrechts heeft zichzelf rond de eeuwwisseling opnieuw uitgevonden en beweert waarden als vrijheid en zelfs tolerantie te verdedigen tegen de vermeende dreiging van migrantengemeenschappen. Terwijl fascisme was gaan staan voor een stereotiep beeld van het absolute kwaad, kwam dit nieuwe, mediagenieke extreemrechts, dat voortkwam uit mainstream rechts, zonder de bagage van banden met het historische fascisme dat het oude stereotype belichaamde. Pogingen om het nieuwe extreemrechts als in wezen fascistisch te 'ontmaskeren' mislukten.

Extreemrechts ging zelfs in de aanval door de beschuldiging om te draaien en bijvoorbeeld te beweren dat het tegen 'islamofascisme' was. In 2010 publiceerde Martin Bosma, een PVV-lid, een boek waarin hij beweerde dat de nazi's ‘links’ waren en deel uitmaakten van de socialistische traditie, terwijl hij typisch extreemrechtse ideeën propageerde over een 'grote vervanging' van het Nederlandse volk door immigranten. Nu is Bosma voorzitter van de Tweede Kamer en werd als zodanig uitgenodigd om de herdenking van de Februaristaking in 2025 bij te wonen. Na protesten besloot Bosma de herdenking niet bij te wonen.

Socialisten hebben oorlog en fascisme altijd gezien als politieke verschijnselen die voortkomen uit de tegenstellingen van de kapitalistische samenleving. We moeten trouw blijven aan dat inzicht. Het extreemrechts van nu is niet hetzelfde als het historische fascisme, maar dat betekent niet dat het geen overeenkomsten vertoont. In plaats van oude slogans te herhalen, moeten socialisten zich bewust zijn van wat er is veranderd. We eren de strijders van gisteren het beste door hun nagedachtenis relevant te maken voor vandaag.

Dit artikel stond op Jacobin. Nederlandse vertaling redactie Grenzeloos.