Catarina Martins was van 2012 tot 2023 nationaal coördinator van het Links Blok, een democratisch socialistische politieke partij in Portugal. Ze is bij de Europese verkiezingen van 2024 gekozen tot lid van het Europees Parlement en zit in de linkse fractie in het Europees Parlement – GUE/NGL. Catariana heeft een opleiding taalkunde en werkte in de theaterwereld.

Het Links Blok is een van de initiatiefnemers van de nieuwe progressieve linkse coalitie in de EU, de European Left Alliance for the People and the Planet. De partij is solidair met het volk van Oekraïne tegen de Russische invasie. In november 2024 bezocht Catarina Martins samen met twee andere Europarlementariërs en andere afgevaardigden van Europese linkse partijen Oekraïne. We spraken haar onder andere over de houding van links ten opzichte van Oekraïne en de Portugese politieke ervaring.

Denys: Je bezoek aan Oekraïne was kort, maar heel intens. Je hebt veel vertegenwoordigers van verschillende bewegingen op verschillende gebieden ontmoet. Wat is je bij dit bezoek aan Kyiv opgevallen?

Catarina: Ik heb veel gelezen over de oorlog en over de situatie, dus ik had al veel informatie. Maar het is heel anders als je luistert naar de mensen die het meemaken, want we worden niet alleen door de rede geregeerd: er zit ook een emotionele kant aan. Ik wist dat er veel vastberadenheid was, maar het is indrukwekkend als je het hoort van mensen die zo verschillend zijn. Ik heb ngo's ontmoet die met de regering samenwerken en ik heb mensen ontmoet die heel kritisch tegenover de regering staan en mensen die met de regering samenwerken en ook kritisch tegenover de regering staan. Al die heel verschillende mensen waren vastbesloten om Poetin terug te dringen. Die vastberadenheid was indrukwekkend. Iets anders dat me duidelijk werd, was hoe Poetin Oekraïne heeft onderschat.

Ik wist dat ze vastberaden waren, ik wist natuurlijk dat Oekraïne een natie was en dat er Russisch sprekende Oekraïners waren, maar dat dat niet betekende dat ze bij Rusland wilden horen. Ik ontmoette bijvoorbeeld mensen die verdedigden dat Russisch hun taal was, ze zeiden: 'Ik ben een Russisch sprekende Oekraïner'. Oekraïne is een meertalige samenleving, net als vele andere. Dat waren de dingen die ik al eerder wist, maar het was anders toen ik het mensen hoorde zeggen.

Aan de ene kant is het natuurlijk indrukwekkend hoe Oekraïne zich tijdens de oorlog staande heeft weten te houden. Maar als je praat met degenen die werken met ontheemden, in de gezondheidszorg, in de frontlijnondersteuning, dan zie je dat er daar nauwelijks sprake is van een staat. Dat is een duidelijk voorbeeld van de gevaren van het neoliberalisme. Neem als voorbeeld de huisvestingssituatie: er is geen vooruitzicht op een broodnodig overheidsprogramma voor huisvesting.

Of een ander voorbeeld uit de gezondheidszorg: we bezochten een vereniging die palliatieve zorg verleent. Negen vrouwen doen ongelooflijk werk met het idee dat als zij er niet waren, er niemand is. En toen we met de verpleegsters spraken, was het duidelijk dat het geen overdrijving van de ngo was. Het was echt zo. Of het evacuatieproces in de frontlinie – dat wordt meestal door ngo's gedaan. Natuurlijk begrijp ik dat de middelen van de staat erg opgeslokt worden door de oorlog. Maar het is ook duidelijk dat die problemen er al vóór de oorlog waren. Oekraïne mist een staat met structuur die burgers helpt met basiszaken. Dat is iets wat ik heb geleerd.

Jij vertegenwoordigt het Links Blok in Portugal, terwijl je collega's in de delegatie, Li Andersson en Jonas Sjöstedt, van de Noordse linkse partijen zijn. Niet alleen zijn jullie partijen heel duidelijk geweest in jullie steun voor het volk van Oekraïne in deze oorlog, maar ook in het algemeen is dat het geval, zowel in de Noordse landen als in Portugal. Als ik me niet vergis, laten de opiniepeilingen een hoge mate van steun en solidariteit zien voor het volk van Oekraïne. Kun je iets meer vertellen over wat daar achter zit?

Ik denk dat daar verschillende redenen voor zijn. In Scandinavië, omdat ze dicht bij de Russische grens liggen en bang zijn voor de oorlog. In Portugal komt dat denk ik omdat we een grote Oekraïense gemeenschap hebben, dus we voelen ons heel dichtbij. We hebben allemaal wel mensen die in de jaren negentig of nu uit Oekraïne zijn gekomen. Het is op dit moment de op één na grootste gemeenschap in Portugal, na de Brazilianen.

Wat eigenlijk over het hoofd wordt gezien door veel van de mensen die zeggen Oekraïne te steunen, en wat wordt benadrukt door de mensen ter linkerzijde, zowel in Oekraïne als daarbuiten, zijn de sociale en economische uitdagingen waar Oekraïense mensen in tijden van oorlog mee te maken hebben. En ik denk dat we ook de gemeenschappelijke ervaring hebben met de vicieuze cirkel van schulden en het probleem van de buitenlandse schuld. Portugal had dat met de Trojka [1], met de verstikking door de schuldeisers, het omgaan met de druk van de internationale financiële instellingen. Kan de schuldenkwestie helpen om een bredere solidariteit op te bouwen tussen de landen, tussen de mensen die gebukt gaan onder de last van de schulden en het dictaat van die instellingen, of het nu Oekraïne, Portugal, Griekenland of de landen in Afrika, Latijns-Amerika of Azië zijn? Wat kunnen we doen om die solidariteit op te bouwen?

Ik denk dat we de kwestie van de staatsschuld en de kwijtschelding ervan moeten bespreken en er solidariteit rond moeten opbouwen. Voor Portugal is het nu geen groot probleem meer, maar het had wel enorme kosten. En voor een land dat de verwoesting van de oorlog draagt, is het rampzalig om ook nog de kosten van de staatsschuld te dragen. Er is een punt over neoliberalisme dat mensen zich moeten realiseren: schuldeisers doen alsof ze Oekraïne helpen, maar dat doen ze niet. Ze doen zaken met de schande van Oekraïne. En die deals worden betaald door de belastingbetalers en arbeiders van Oekraïne.

Dat komt omdat, in plaats van expliciete steun, vermeende hulp eenmalig wordt gebruikt en vervolgens wordt omgezet in een schuld die Oekraïne moet afbetalen. We zouden het omgekeerde moeten doen: in tegenstelling tot de schuld die je later moet afbetalen, zou er grootschalige en daadwerkelijke steun moeten zijn. Oekraïne moet worden gesteund omdat het belangrijk is en de kwijtschelding van een deel van de schuld is daar een onderdeel van – niet de accumulatie van schuld.

En het andere is de privatisering van enorme sectoren van de wederopbouw van Oekraïne, en belangen van multinationals daarbinnen. Dat is niet omdat de multinationals gul zijn, maar omdat ze Oekraïne willen beheersen als een staat met enorme economische mogelijkheden. Het land is heel belangrijk vanwege de locatie, de natuurlijke rijkdom, de landbouw. Er zijn veel mogenlijkheden. Het punt is dat er een goede deal moet komen voor Oekraïense mensen, niet voor een paar multinationals. Niet voor die bedrijven die komen verkondigen dat ze willen helpen bij de wederopbouw en dan daar blijven opereren, lage lonen betalen, doen wat ze willen en het geld van Oekraïne aftroggelen.

En natuurlijk zie je op die internationale fora die gewijd zijn aan de wederopbouw van Oekraïne dat alles draait om de investeerders. Dus of het nu gaat om Oekraïens oligarchisch kapitaal of multinationals, alles draait om het bedrijfsleven. Er wordt bijna niets gezegd over de arbeiders, over degenen in Oekraïne die daadwerkelijk lijden en de kosten van de oorlog betalen.

Daarom denk ik dat links ook zou moeten helpen met het idee om de openbare voorzieningen in Oekraïne te verbeteren en te onderhouden. Iets wat we hebben besproken is de noodzaak om samen te werken aan een project om volkshuisvesting in Oekraïne te financieren. Als dat niet gebeurt, zal een Europese of Amerikaanse bouwer naar Oekraïne komen om huizen te bouwen en zichzelf te verrijken.

Of een Oekraïense ontwikkelaar, die waarschijnlijk ook een hele corrupte oligarch is.

Inderdaad, de steden zouden de eigenaren van de huizen kunnen zijn, waarom niet? Je hebt vijf en een half miljoen intern ontheemden. Dat is echt indrukwekkend voor een land met 40 miljoen inwoners. Natuurlijk zitten sommige vluchtelingen nu in het buitenland, maar er zijn er nog steeds zo'n 5 miljoen in het land. En sommigen in het buitenland willen misschien terugkeren. Dat zou goed zijn voor de wederopbouw van Oekraïne als sommigen van hen terug zouden komen. Ze hebben een plek nodig om te wonen, dus Oekraïne heeft een volkshuisvestingsprogramma nodig. Je hoeft niet de zakken te vullen van een handjevol bouwers.

Over neoliberalisme en al dat bezuinigingsbeleid gesproken: Portugal heeft na de crisis van 2008 een van de hoogste prijzen in Europa betaald. Maar toen jouw partij en de communisten de sociaaldemocratische regering van António Costa na de verkiezingen van 2015 in bedwang hielden, was het tenminste de minst neoliberale regering in de EU op dat moment [2].

Het was ook de meest populaire regering die Portugal deze eeuw had. We bouwden volkshuisvesting, verhoogden lonen en pensioenen. We voerden het recht op boeken op scholen in, want in Portugal moesten gezinnen voor schoolboeken betalen. Dat hoefden ze na het recht op boeken niet meer te doen. Kortom, we handelden in overeenstemming met universele sociale politiek.

Dat was belangrijk. Maar toen kwamen er verkiezingen en door de sympathie van de mensen voor de regering kregen de socialisten meer stemmen. Dus toen de sociaaldemocraten niet meer zo afhankelijk waren van de andere linkse krachten – de Portugese Communistische Partij en Links Blok – als voorheen, begonnen ze te doen wat alle sociaaldemocraten over de hele wereld doen: ze voerden een neoliberale politiek. Dat was een probleem. We hadden veel meer moeten doen, maar ik denk dat die vier jaar hebben bewezen dat als je iets anders doet, de economie beter wordt. Bezuinigen is geen antwoord.

Bezuinigen is alleen maar een verergering van de problemen.

Ja. In Portugal was er een discussie dat het minimumloon niet verhoogd moest worden, omdat dat de economie de das om zou doen. Wij daarentegen verhoogden het minimumloon elk jaar. En omdat we bewezen hadden dat dit beleid de economie niet om zeep hielp, werd het minimumloon in Portugal vanaf dat moment elk jaar verhoogd. Ik zeg niet dat alles in orde is: het is nog steeds laag. Maar het verhaal dat we het minimumloon niet konden verhogen omdat de economie het niet aankon: dat is een argument dat niemand meer kan gebruiken. We hebben het veranderd, we hebben bewezen dat bezuinigen niet werkte. Lonen werkten voor de economie.

Maar nu is er een rechtse regering in Portugal na de verkiezingen van 2024 die ook de opkomst van de extreemrechtse Chega-partij lieten zien. Wat zijn volgens jou op dit moment de belangrijkste uitdagingen voor het Links Blok en voor breder links in Portugal? Hoe kunnen we die rechtse krachten bestrijden?

We hebben een probleem omdat we de regering van de Socialistische Partij steunden, die op een gegeven moment besloot om niet verder samen te werken met de krachten links van haar. En er was voor het publiek geen duidelijk moment van de breuk. Dus associeerden mensen wat de Socialistische Partij deed na 2019 [toen ze niet meer afhankelijk was van de parlementaire steun van het Links Blok en haar sociale beleid afzwakte] nog steeds met links. Met covid en de inflatie na 2019 besloot de sociaaldemocratische regering om als belangrijkste prioriteit de tekorten laag te houden. Ze deden geen investeringen in openbare voorzieningen, dus die werden een stuk zwakker door de inflatie.

Dat was een vreselijke beslissing. Tegelijkertijd werd de arbeid ook niet zo beschermd door de wet als zou moeten. Dus verhoogden de bedrijven de lonen niet omdat ze de inflatie moesten opvangen. Uiteindelijk associeerden mensen dit gebrek aan investeringen in openbare voorzieningen en de manier waarop hun lonen de inflatie niet bijhielden met links beleid. Maar het waren geen linkse krachten. Het was een sociaaldemocratische partij die hetzelfde deed als de rechtse partijen in heel Europa. Daarom steunden de mensen niet langer wat ze zagen als het linkse beleid en begonnen ze te vertrouwen op rechts, in de hoop dat rechts veranderingen kon brengen.

En dus hebben we nu een rechtse regering die aan kracht wint. We hebben een opkomend rechts, maar dat heeft waarschijnlijk te maken met die teleurstellingen en hoop, en met het internationale moment. Ik denk dat die hoop zal worden gelogenstraft. Dit alles is een uitdaging, omdat de rechtse krachten goed gefinancierd worden. Bovendien is er samenwerking tussen hen in de internationale arena die gaat van Bolsonaro tot Poetin en Trump. Dit alles maakt de situatie moeilijk en ingewikkeld. In Portugal, net als in andere landen, krijgen rechtse partijen stemmen door leugens en destructieve politiek.

Ik geloof dat links goede, solide ideeën moet hebben voor de arbeidersklasse. Juist voor de arbeidersklasse zoals de arbeidersklasse is. Want de arbeidersklasse is niet alleen heteroseksueel wit-mannelijk, maar bestaat uit alle variëteiten. Vrouwen, niet-witte en allochtone arbeiders worden meer uitgebuit dan wie ook. Dat wetende moet links effectieve mobiliserende ideeën hebben die gericht zijn op inflatie en lonen en ook op huisvesting, want niet alleen Oekraïne heeft een huisvestingsprobleem. Het is natuurlijk niet vergelijkbaar, maar de trend is in Europa: mensen kunnen zich geen huis veroorloven met het loon dat ze verdienen.

Portugal was een van de weinige landen in Europa zonder een openlijk extreemrechtse partij in het parlement. Het lijkt erop dat na de Anjerrevolutie, die de hard-rechtse dictatuur ten val bracht, die ideeën volledig in diskrediet waren gebracht, zelfs bij de rechtse partijen die zichzelf sociaaldemocraten begonnen te noemen zoals de PSD. Dus wat gebeurde er, hoe werden die ideeën meer geaccepteerd en werd extreemrechts zo populair?

Het is een mix van twee factoren. Er zijn jongeren die heel ver weg staan van de antifascistische debatten en die heel erg beïnvloed worden door de sociale media. Vooral de jonge jongens staan onder invloed van de inhoud, die giftige mannelijkheid propageert. Dat is verschrikkelijk. Maar wat belangrijker is, is dat we altijd al van die rechtse figuren hebben gehad in Portugal, ze hadden alleen geen partij. En nu is de partij er, zodat dit publiek een politieke kracht heeft gekregen om op te stemmen. Ze zijn er altijd geweest, de racisten en vrouwenhaters, die zich schuilhielden in sommige conservatieve en traditionele rechtse partijen. Onder hen zelfs mensen met heimwee naar de dictatuur, naar het koloniale Portugese Rijk. Dat heeft altijd bestaan, hoewel er geen partij was om hen te vertegenwoordigen. Nu bood de internationale arena de middelen voor een partijconstructie.

Er zijn mensen die vergelijkingen trekken tussen het Portugal van Salazar en het moderne Rusland. Je hebt een rechtse dictator die seniel wordt, geen voeling meer heeft met de werkelijkheid en koloniale oorlogen probeert te voeren om het rijk te behouden. Wat denken de mensen in Portugal in het algemeen over de aard van het Russische regime? Want het lijkt erop dat in ieder geval in de uitgebluste Portugese Communistische Partij veel mensen nog steeds denken dat Rusland een soort erfgenaam is van de Sovjet-Unie en dat het nog steeds een echte antifascistische macht is.

Ik denk niet dat ze het echte plaatje zien. Ik ben heel kritisch over hoe de Communistische Partij met deze dingen omgaat. Wat zij geloven is dat de wereld in tweeen is verdeeld. Je hebt het Noord-Amerikaanse imperialisme dat heel sterk is, dat economische middelen en militaire middelen heeft die geen enkele andere macht op onze planeet heeft, en dat is waar. En dus geloven zij dat krachten die tegen het Noord-Amerikaanse imperialisme zijn, voor een soort evenwicht kunnen zorgen. Ik denk dat dat verkeerd is, want Rusland is tegenwoordig een agressief, neoliberaal kapitalistisch land met imperialistische doelstellingen, net als China. Het is het denk ik goed om te onthouden dat grote bondgenoten van Poetin altijd rechts zijn.

Rechts creëerde de Gouden visum regeling die oligarchen gebruiken om staatsburgerschap in de EU-landen te krijgen. Er waren rechtse ministers die naar Rusland gingen met het doel om die gouden visa aan de oligarchie te verkopen. Vergeet dus nooit dat de echte banden met Poetin worden onderhouden door rechts en natuurlijk extreemrechts. André Ventura van de extreemrechts Chega partij heeft bijvoorbeeld een goede vriendin, Marine Le Pen, die slechts in één jaar een lening van 9 miljoen euro van Poetin heeft gekregen om campagne te voeren. Of Salvini die een t-shirt draagt met het gezicht van Poetin. Laten we niet vergeten wie hun vrienden zijn.

Maar ik denk ook dat het volgende een rol speelt: de Portugese dictatuur was een van de oprichters van de NAVO en de VS steunde de koloniale oorlogen die Portugal voerde.

Daarom is het heel gevaarlijk om te geloven dat de NAVO iets met democratie te maken heeft. Dat heeft de NAVO niet. In de NAVO zitten bijvoorbeeld landen die de democratie onderdrukken, zoals Turkije. Landen die de zelfbeschikking van het volk aan banden leggen: denk aan de Koerden. De NAVO bombardeerde landen tegen het internationaal recht in zonder enige rechtvaardiging, de VS als haar leidende macht loog over massavernietigingswapens in Irak. Ja, Portugal was een van de oprichters van de NAVO toen we onder een dictatuur leefden en desondanks hadden we koloniale oorlogen. Dat gaat dus niet over democratie, maar over de Noord-Amerikaanse invloed in de wereld. Ik denk dat iedereen moet begrijpen dat de NAVO je vriend is voor zover je belangen overeenkomen met die van de Verenigde Staten. Anders zou de NAVO kunnen aanvallen.

Ik denk dat we voorzichtig moeten zijn als mensen geloven dat de NAVO een goede democratische macht is die de democratie verdedigt. Zelfs landen met een democratie gebruiken het leger vooral om economische en geostrategische redenen. Ze gebruiken het niet voor de democratie. Als dat het punt was, zou de NAVO in Israël zijn om Palestijnen te redden.

En ik denk dat het verhaal van de Syrische Koerden in Rojava heel veelzeggend was, hoe de VS hen in de steek liet nadat ze de regio hadden gered van ISIS.

Het was een goed voorbeeld omdat Koerden bondgenoten waren van de NAVO en toen die geen nut meer voor hen hadden, lieten ze Koerden gewoon vallen. In feite bevinden de Syrische Koerden zich nu in een extreem slechte positie omdat ze van alle kanten worden aangevallen. Niemand verdedigt hen [3].

Als we terugkeren naar de algemene situatie, vertegenwoordig jij die stromingen in internationaal links die de gevaren van elk imperialisme erkennen. Recentelijk was het Links Blok een van de initiatiefnemers van de nieuwe European Left Alliance for the People and the Planet. Vertel me eens over dat initiatief en of jullie de krachten willen bundelen met meer partijen in Europa of misschien daarbuiten, waaronder de Sociale Beweging/Sotsialnyi Rukh in Oekraïne. Wat denk je over de vooruitzichten van die nieuwe alliantie?

We staan nog maar aan het begin en we moeten overleggen en uitbreiden. Dit is nog maar het begin. Ik heb je verteld dat links een project nodig heeft voor mensen uit de arbeidersklasse in hun diversiteit, en dat is ook iets wat we gemeen hebben in de nieuwe alliantie. Omdat we erkennen dat antikapitalistische en anti-neoliberale strijd tegelijkertijd ook feministisch en antiracistisch is. En we meten niet met twee maten als het gaat om internationale rechtsorde en mensenrechten.

Dat is allemaal heel belangrijk in het geval van milieu- en klimaatkwesties. Een van de grote problemen voor de veiligheid van bevolkingen over de hele wereld is dat er niets gedaan wordt aan de klimaatsverandering. En op dit moment zijn er in Portugal – maar ook in Spanje – al zoveel mensen gestorven als gevolg van de klimaatsverandering.

Het proces van de vorming van de nieuwe linkse unie is ook niet begonnen vanwege Oekraïne of Palestina. We hebben al eerder samengewerkt aan al deze kwesties. Maar de nieuwe ontwikkelinngen zijn ongetwijfeld van belang.

Onze strijd is zowel internationaal als Europees. Daarom moeten we onze strijd en onze krachten bundelen om mobiliserende projecten te hebben die extreemrechts kunnen verslaan en hoop kunnen brengen. Want democratie gaat over hoop, het gaat over het idee dat je samen iets kunt opbouwen. Extreemrechts en de neoliberalen leven vanuit angst: of je accepteert alles of het wordt erger. We hebben dus een ruimte nodig voor de actieve mensen in de linkse gemeenschap, met gemeenschappelijke projecten en campagnes die hoop brengen. Dat is precies wat we willen doen.

We hebben nu zeven partijleden en dus beginnen we daarmee. Ik denk dat we waarnemende leden moeten hebben die van buiten de Europese Unie kunnen komen. Dat betekent dat het geen partijen hoeven te zijn, maar dat het ook bewegingen kunnen zijn. Ik denk dat er ook een dialoog nodig is met links in Oekraïne, wat heel belangrijk is. Ik denk dat we misschien kunnen gaan samenwerken met Sociale Beweging in Oekraïne. Laten we kijken hoe dat gaat. Het is nog maar net begonnen, maar ik denk dat het heel belangrijk zou zijn.

Heel erg bedankt. Misschien heb je nog wat afsluitende opmerkingen. Wil je iets tegen de Oekraïners zeggen?

We hebben het niet over wapens gehad. Voor mij is het goed om te weten dat links verschillende standpunten heeft over wapens. Maar ik denk dat iedereen erkent dat Oekraïne het recht heeft om agressie te weerstaan en zichzelf te verdedigen.

En dat is belangrijk. Zonder wapens kun je je niet verzetten. Ik denk dat een andere discussie is of we alles concentreren op wapens of dat we ook de financiële en diplomatieke middelen gebruiken om de oorlog te stoppen. Neem bijvoorbeeld het probleem van de schaduwvloot die nog steeds brandstof exporteert. Gebrek aan financiële druk en diplomatieke inspanningen zijn problematisch omdat er uiteindelijk generaals zijn die alleen maar praten over wapens voor Oekraïne en nergens anders over praten. Zij zijn het echter niet die sterven.

Ik denk dat het belangrijk is om achter Oekraïne te staan, maar ook om je te verzetten tegen het idee dat je geen enkel project mag hebben dat bijdraagt aan het einde van de oorlog, behalve als het om wapens gaat. Want uiteindelijk zal Oekraïne helemaal vernietigd zijn en er zou veel geld zijn verdiend met de verkoop van wapens. Ik weet zeker dat het heel belangrijk is om de oorlog te stoppen en dat veronderstelt ook sancties en ander beleid.

En uiteindelijk gaat het er ook om dat Oekraïne intern sterker wordt, de Oekraïense economie eerlijk gemaakt wordt.

Ja, natuurlijk. Oekraïners beslissen wat ze willen doen met hun leven. Oekraïners moeten beslissen wat ze willen doen. En ik vind dat de Oekraïners moeten kunnen beslissen wat voor een toekomst ze willen.

Noten

1. De Trojka is een term die wordt gebruikt voor de besluitvormingsgroep die is opgericht door drie entiteiten: de Europese Commissie (EC), de Europese Centrale Bank (ECB) en het Internationaal Monetair Fonds (IMF).

2. Costa's Socialistische Partij (PS) slaagde erin om in 2022 op eigen kracht een grote meerderheid in het parlement te krijgen en had dus geen externe steun meer nodig van de meer radicaal linkse krachten (Het Links Blok en de Portugese Communistische Partij). De PS had zich daarna teruggetrokken uit de overeenkomst met hen, kon de huizencrisis niet aan en was verwikkeld in verschillende ministeriële schandalen. Na de vervroegde parlementsverkiezingen van 2024 werd de regering gevormd door centrumrechts, daar de Sociaal Democratische Partij genoemd.

3. Dit gesprek was al gevoerd toen het Assad-regime omver werd geworpen, waarna Hay'at Tahrir al-Sham verklaarde tolerant te staan tegenover de dialoog met alle gemeenschappen, inclusief de Koerdische. Desondanks begon het pro-Turkse Syrische Nationale Leger, gesteund door de autoriteiten van Erdoğan, herhaaldelijk aanvallen op de pro-Koerdische Syrische Democratische Strijdkrachten.

Dit artikel stond op Commons. Nederlandse vertaling redactie Grenzeloos.