Het smeden van een politieke alliantie door Donald Trump met Vladimir Poetin uit Rusland ten koste van de Oekraïense strijd voor zelfbeschikking komt misschien niet geheel onverwacht, maar de snelheid en omvang ervan betekenen een dramatische transformatie van de wereldpolitiek. [leestijd 15 minuten]

Niets is een duidelijker en grover teken van die transformatie dan het openbare pak slaag van Trump en J.D. Vance tegen de Oekraïense president Volodymyr Zelensky op 28 februari tijdens wat een korte sessie had moeten zijn om vragen van de pers te beantwoorden voorafgaand aan een besloten bijeenkomst om de voorwaarden voor het beëindigen van de oorlog te bespreken. In een adembenemend vertoon van imperiale arrogantie veranderden Trump en Vance de sessie in een schreeuwpartij terwijl ze Zelensky beledigden en bedreigden omdat hij het voor de hand liggende zei – dat Poetin niet te vertrouwen is en dat elke vredesovereenkomst veiligheidsgaranties voor Oekraïne vereist.

Trump annuleerde daarop verdere gesprekken met Zelensky en beval hem onmiddellijk het land te verlaten. Deze schaamteloze uitschakeling en vernedering van een democratisch gekozen staatshoofd omdat hij zich niet volledig onderwierp aan de dictaten van de VS is ongekend. Het is net zo onheilspellend als de inauguratie van Trump vijf weken eerder. Oekraïne zal de volledige toorn van Poetins moorddadige oorlogsmachine moeten ondergaan, net zoals Palestina wordt overgelaten aan Netanyahu's fascistische poging om het bestaan ervan te vernietigen.

Dit is niet de eerste keer dat een grote imperialistische macht plotseling een alliantie smeedt met een langdurige tegenstander. Je kunt je de plotselinge opening van oorlogsmisdadiger Richard Nixon naar China in het begin van de jaren '70 herinneren, die leidde tot een toenadering die uiteindelijk de Vietnamoorlog met een aantal jaren verlengde (Mao verminderde de hulp aan Noord-Vietnam om in de gunst te komen van de VS en Nixon gebruikte zijn toenadering om meer concessies van Hanoi te eisen). Maar een nog opvallender antecedent is het Hitler-Stalin Pact van 1939. Dat klinkt misschien overdreven – per slot van rekening gaf de alliantie tussen fascistisch Duitsland en stalinistisch Rusland het startsein voor de Tweede Wereldoorlog en niemand suggereert dat er een derde wereldoorlog op komst is – hoewel de risico's daarop altijd aanwezig zijn.

Desalniettemin is het pact van 1939 de moeite waard om in herinnering te brengen, omdat het een verschuiving teweegbracht in de wereldpolitiek die cruciale ideologische vertakkingen had, omdat veel linkse partijen het pact steunden in naam van de strijd tegen het Westerse imperialisme, terwijl anderen het veroordeelden als verraad aan de principes van het socialisme. De alliantie tussen de VS en Poetin heeft nu ook diepgaande ideologische vertakkingen, zoals te zien is in hoe linkse tegenstanders van de Oekraïense strijd voor zelfbeschikking nu merken dat hun standpunt wordt gedeeld door MAGA Republikeinen, terwijl anderen aan de linkerkant op zoek zijn naar een revolutionair nieuw begin tegen alle vormen van bezetting en kolonialisme, van Gaza tot Oekraïne.

Het verraad van Oekraïne

De Trump-Poetin alliantie werd gesmeed met de bijeenroeping van directe besprekingen op 18 februari tussen vertegenwoordigers van het Amerikaanse en Russische imperialisme in Saoedi-Arabië, een bijeenkomst waarvan zowel de Oekraïners als de Europese bondgenoten van de VS waren uitgesloten, en waarvan sommigen niet eens van tevoren op de hoogte waren gesteld. Dat waren geen onderhandelingen: Trump nam simpelweg vrijwel alle gesprekspunten van het Kremlin over zonder ook maar één enkele concessie van Poetin te suggereren. De Russische afgevaardigden konden hun schok en blijdschap over wat Trump weggaf zonder enige kosten voor henzelf nauwelijks verbergen.

Op 24 februari, na de besprekingen in Saoedi-Arabië, stemde de regering-Trump tegen een resolutie van de Algemene Vergadering van de VN waarin de Russische invasie van Oekraïne in 2022 werd veroordeeld – de eerste keer dat ze dat deed en zich aansloot bij Rusland, China, Belarus, Noord-Korea en Israël, evenals 13 andere Moskou-vriendelijke landen (93 andere landen stemden voor, 65 onthielden zich van stemming). Met de leugen dat Oekraïne, niet Rusland, de oorlog is begonnen, heeft Trump de VS duidelijk aan de zijde van Poetin geschaard.

Geen enkel Republikeins lid van het Congres sprak zich hiertegen uit – ook al hebben velen van hen jarenlang Rusland gebasht en voor steun aan Oekraïne gestemd. Veel Democraten spraken hun verontwaardiging uit, maar lijken niet te weten wat ze nu moeten doen. Tot zover de bewering dat de Amerikaanse heersende klasse er belang bij heeft om Oekraïne te helpen!

Trump houdt vol dat Oekraïne twintig procent van het land dat Rusland sinds 2014 bezet hield, niet kan terugkrijgen en dat er geen Amerikaanse troepen zullen worden ingezet om te patrouilleren bij een staakt-het-vuren dat grotendeels op Russische voorwaarden zal worden opgelegd. Ook kan het land geen lid worden van de NAVO, tot nu toe de inter-imperialistische alliantie van de VS en West-Europa.

Het meest onthullend is dat Trump eiste dat de Oekraïense regering 500 miljard dollar terugbetaalt aan de VS (vijf keer de militaire en economische hulp die het ontving onder Biden) door 50 procent van de opbrengst van de verkoop van nationale hulpbronnen, zoals mineralen, olie en gas, en havengelden af te staan. Bovendien werd van Oekraïne verwacht dat het de VS twee keer de waarde van alle toekomstige Amerikaanse hulp zou terugbetalen (er wordt niet aangegeven dat dit ook militaire hulp zou omvatten). Dat komt neer op het betalen van 100 procent rente bovenop de totale hoofdsom van een 'lening'. Over het geheel genomen zou dat betekenen dat een hoger percentage van het bbp van Oekraïne wordt afgestaan aan de VS dan de geallieerden eisten in de vorm van herstelbetalingen aan het verslagen Duitsland na de Eerste Wereldoorlog.

Dat zou er duidelijk op neerkomen dat wat er nog over is van Oekraïne (Poetin eist annexatie van delen ervan die hij nu niet controleert) verandert in een regelrechte economische kolonie van het Amerikaanse imperialisme. Als dat verkeerd genaamde 'vredesplan' doorgang zou vinden, zouden de VS winst maken ten koste van Oekraïne en zou Rusland de verovering van delen van zijn grondgebied veilig kunnen stellen terwijl het zijn verzwakte militaire apparaat opbouwt (de Russische strijdkrachten raken bijna uitgeput door zware verliezen, vooral aan soldaten en zware wapens zoals tanks en artillerie) om zich klaar te maken voor een nieuwe aanval over een paar jaar.

Het is niet verrassend dat Zelensky aanvankelijk tegen de eisen van Trump inging en erop stond dat elke concessie aan de VS veiligheidsgaranties zou bevatten die de omverwerping van de regering of een hernieuwing van de oorlog zouden kunnen voorkomen. Het valt nog te bezien of de Europeanen die garanties zullen geven. Ook zij zijn verrast door de recente wending in de gebeurtenissen en weten niet goed hoe ze moeten reageren: de meeste leiders van de Europese staten hebben zo lang onder de beschermende paraplu van de VS geleefd dat ze zich niet kunnen voorstellen hoe ze anders moeten bestaan.

Zelensky heeft onder enorme druk gestaan om toe te geven aan de eisen van de VS. Op 26 februari werd een voorlopig akkoord tussen Trump en Zelensky aangekondigd waarin iets minder strenge voorwaarden werden gesteld aan het bedrag dat de VS zou krijgen uit de verkoop van de natuurlijke hulpbronnen van Oekraïne. Zelensky ging schoorvoetend akkoord, ook al bood het voorstel geen veiligheidsgaranties voor Oekraïne. Trump sloot het sturen van Amerikaanse vredestroepen uit en zei dat de last voor het leveren van die troepen op de schouders van de Europeanen zou komen te liggen, wat Rusland nooit zal accepteren. Op 26 februari noemde de Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergei Lavrov de inzet van dergelijke vredestroepen 'loze praatjes'.

Trump beweerde dat de aanwezigheid van Amerikaanse bedrijven ter plaatse in Oekraïne om de minerale rijkdommen te ontginnen 'voor automatische veiligheid zou zorgen' (Oekraïne heeft momenteel niet de mogelijkheid om meer dan een kleine hoeveelheid van zijn minerale rijkdommen te ontginnen). Maar zoals velen in Oekraïne hebben opgemerkt: de aanwezigheid van Amerikaanse bedrijven in Oost-Oekraïne heeft Poetin er niet van weerhouden die gebieden binnen te vallen en te bezetten. Bovendien bevindt meer dan de helft van de bodemschatten van Oekraïne zich in het oostelijke deel van het land dat momenteel door Rusland wordt bezet. Trump heeft zeker ook oog voor die grondstoffen, die Poetin hem graag zou leveren zolang Oekraïne ernstig verzwakt en gedemilitariseerd is.

Intussen zijn de discussies tussen de Europese NAVO-leden over het verhogen van de militaire hulp aan Oekraïne nauwelijks geruststellend te noemen. Het kan jaren duren voordat ze het verlies van militaire steun van de VS aan Oekraïne goedmaken. Het hele Britse leger heeft op dit moment bijvoorbeeld minder artilleriestukken dan één brigade in de jaren 90 bezat. Rusland zou een paar jaar (of minder) kunnen uitrusten en heropbouwen. En dan zijn oude doel om heel Oekraïne over te nemen kunnen vernieuwen.

De zaken rechtzetten

De ideologische gevolgen van de alliantie tussen Trump en Poetin blijken al uit de manier waarop Poetins valse beweringen over Oekraïne worden genormaliseerd – en niet alleen door Trump.

De belangrijkste daarvan is de bewering dat Oekraïne de oorlog is begonnen door Rusland te provoceren met zijn onderdrukking van Russischtaligen in Oost-Oekraïne en zijn wens om lid te worden van de NAVO. Dat gaat voorbij aan het feit dat de oorlog eigenlijk begon in 2014, toen Rusland Oost-Oekraïne en de Krim binnenviel als reactie op een massale democratische beweging in de straten van Kyiv, die de pro-Moskouse leider, Viktor Janoekovitsj, afzette. Zoals hij eerder had gedaan in Zuid-Ossetië, Abchazië en elders, stuurde Poetin troepen (vaak in de gedaante van inwoners) om het separatistische sentiment aan te wakkeren.

De reactie van de VS en de NAVO was in die tijd zwak: beperkte sancties tegen Rusland, maar verder weinig. Toen Rusland in februari 2022 een grootschalige invasie lanceerde, zeiden de VS aanvankelijk tegen Zelensky dat hij het land moest ontvluchten omdat er geen kans was om het Russische leger af te houden. De Oekraïners slaagden daar vervolgens in tot grote schrik en verrassing van zowel de VS als Poetin. Pas toen begon de pijplijn van militaire en economische hulp van de VS/NAVO naar Oekraïne te stromen.

Zoals ik al zei ten tijde van de Russische invasie van 2022, is de bewering dat de VS/NAVO jeukten om een gevecht met Rusland en de kans met beide handen aangrepen toen Poetin binnenviel, helemaal verkeerd. Inter-imperialistische conflicten worden vaak gedreven door economische factoren, zoals de drang om op steeds grotere schaal kapitaal te vergaren ten koste van rivalen. Maar dat geldt niet voor het conflict tussen de VS en Rusland, omdat de economie van Rusland te zwak is om een bedreiging te vormen voor de economische dominantie van de VS.

Zoals de Russische socioloog Ilya Matveev het zegt: 'De economische macht van het post-Sovjet Rusland is altijd veel te beperkt geweest om een bedreiging te vormen voor de centra van kapitaalaccumulatie in het globale Noorden... In feite waren de beslissingen van het Kremlin in 2014 en 2022 het product van een specifieke ideologische visie die de kwetsbaarheden van Rusland overbelicht en oproept tot preventieve militaire actie onder het motto aanval is de beste verdediging. Het conflict tussen Rusland en het Westen is, in tegenstelling tot de rivaliteit tussen de VS en China, minder geworteld in structurele, met name economische, oorzaken en meer in ideologische (mis)percepties.'

Dat verklaart waarom de VS en de NAVO Oekraïne genoeg steun gaven om Rusland tegen te houden, maar niet genoeg om het land in staat te stellen een grote overwinning te behalen. Ik schreef in juli 2024: 'Dat het conflict van de VS met Rusland niet structureel geworteld is in de dynamiek van de wereldwijde kapitaalaccumulatie maakt het niet minder gevaarlijk. Maar het suggereert wel dat een regeringswisseling in de VS in de komende maanden gemakkelijk kan leiden tot toenadering tussen het Westerse imperialisme en het Rusland van Poetin.' Dat is nu gebeurd, met als klap op de vuurpijl de bewering van Trump dat Oekraïne verantwoordelijk is voor het beginnen van de oorlog.

Poetin beweerde ook dat Zelensky een onwettige leider is van een regime vol 'nazi's'. In feite werd hij via democratische verkiezingen gekozen met meer dan 70 procent van de stemmen, terwijl neofascistisch extreemrechts (dat zeker bestaat in Oekraïne, net als in vrijwel elk Europees land en de VS) 2 procent kreeg. Trump reageerde op Zelensky's bezwaar om te worden uitgesloten van de discussies over de toekomst van Oekraïne door hem aan te klagen als een 'dictator' die de steun heeft van slechts 4 procent van de bevolking. In feite was zijn steun eind 2024 52 procent, maar na Trump's omkering van het Amerikaanse beleid ten gunste van Rusland schoot die omhoog naar 63 procent. Veel van zijn meest prominente critici, zoals Valery Zaluzhny, voormalig opperbevelhebber van het leger die een jaar geleden door Zelensky werd ontslagen, zeggen nu dat ze van plan zijn op hem te stemmen zodra de oorlog voorbij is (de grondwet van Oekraïne verbiedt het houden van verkiezingen tijdens oorlogstijd).

Ondertussen worden Poetins pogingen om het westerse bondgenootschap uit elkaar te drijven, wat al lang zijn doel is, door Trump gecodificeerd, omdat hij zijn NAVO-bondgenoten als een bijzaak behandelt – behalve als het erom gaat hen aan te sporen hun militaire uitgaven op te voeren om de VS te bevrijden van de verantwoordelijkheid voor de veiligheid van Europa. De Europese bondgenoten van de VS zijn volledig in de war door het dreigement van Trump om de militaire hulp aan Oekraïne stop te zetten en de sancties tegen Rusland op te heffen: ze zijn in een nieuwe wereld gegooid waar hun neoliberale denkwijze hen nooit op heeft voorbereid.

De politieke kaart hertekenen

Waar we nu getuige van zijn, is een hertekening van de politieke kaart, nu de VS de overstap maakt van haar decennialange streven naar alleenheerschappij in de wereld onder de illusoire bewering dat ze de democratie steunt, naar het smeden van een verenigd front van reactionaire en neofascistische machten die nationale en regionale belangen nastreven.

Dat is geen isolationisme – noch Trump, noch Poetin, noch Xi Jinping passen in die categorie. Het is eerder een poging om te reageren op het falen van de VS om één enkele wereldheerschappij veilig te stellen (zoals blijkt uit de nederlagen in Irak en Afghanistan) door terug te vallen op een eenentwintigste-eeuwse vorm van annexationistisch territoriaal imperialisme. Dat werd geïnitieerd door de imperialistische invasie van Poetin in Oekraïne in 2014 en 2022, en het wordt nu omarmd door Trump nu hij dreigt om Groenland, Panama, Canada en zelfs Gaza te annexeren terwijl hij Israëls poging om de hele Palestijnse bevolking te verdrijven bevordert. Daarom heeft Trump zoveel gemeen met Poetin – ze delen een vergelijkbare kijk op de wereld, waarin zelfs de pretentie van internationale wetten en normen aan de kant geschoven moet worden.

Dat moet niet worden afgeschreven als louter een gril van zijn persoonlijkheid of alleen worden gereduceerd tot zijn zakelijke belangen (hoewel die beide een grote rol spelen): ze zijn een weerspiegeling van een wereld die geleidelijk wordt opgedeeld in regionale machtsblokken op basis van naakt nationaal eigenbelang. Zoals Peter McLaren het verwoordde: 'Trump en Poetin zoeken geen vrede – ze zoeken een pact. Een deal die de agressie van Rusland bevestigt als legitiem en de soevereiniteit van Oekraïne als vervangbaar. Een deal die niet alleen Oekraïne ondermijnt, maar het hele idee dat naties het recht hebben om te bestaan buiten de wil van imperiale meesters om.'

Natuurlijk zijn het niet alleen buitenlandse zaken die Trump aan Poetin binden – voorlopig althans (een ding over neofascisten is dat ze het zelden gemakkelijk hebben met hun mede-samenzweerders). Wat hen vooral verbindt is hun minachting voor de vooruitgang die vrouwen, arbeiders, nationale minderheden en LHBTQ's de afgelopen decennia hebben geboekt. Extreemrechts ziet in Poetin het voorbeeld van de door hen aanbeden wit-racistische aanval op de democratie. Zoals Poetin een paar jaar geleden verklaarde: 'De VS blijven steeds meer immigranten ontvangen en voor zover ik begrijp is de witte, christelijke bevolking al in de minderheid...we moeten [witte christenen] behouden om een belangrijk centrum in de wereld te blijven.'

Dat is de reden waarom degenen die ook maar een klein beetje toegeven aan het verhaal van Trump over Oekraïne een grote fout maken als ze veronderstellen dat het op de een of andere manier kan worden gescheiden van zijn aanvallen op immigranten, vrouwen, arbeiders en gekleurde mensen in de VS – of gescheiden van zijn onwrikbare steun voor de genocide van Israël op de Palestijnen. Een voorbeeld is Medea Benjamin van Code Pink, die onlangs in een artikel met de titel 'Trump geeft vrede een kans in Oekraïne,' schreef: 'Aan beide kanten van de Atlantische Oceaan is het initiatief van Trump [over Oekraïne] een game changer. Degenen onder ons die graag vrede zien in Oekraïne zouden het initiatief van Trump moeten toejuichen… Als Trump de politieke argumenten kan verwerpen die drie jaar oorlog in Oekraïne hebben aangewakkerd en mededogen en gezond verstand kan toepassen om die oorlog te beëindigen, dan kan hij zeker hetzelfde doen in het Midden-Oosten.'

Maar het laatste wat Trump motiveert is mededogen en gezond verstand als het gaat om Oekraïne (of waar dan ook) – en daarom is verwachten dat hij 'hetzelfde doet in het Midden-Oosten' een uitnodiging voor etnische zuivering en genocide. Hij geeft helemaal niets om de Oekraïners en nog minder om 'vrede'. Het gaat hem erom zoveel mogelijk middelen uit zoveel mogelijk plaatsen te halen terwijl hij een verenigd front smeedt met gelijkgestemde autoritairen om te verpletteren wat er nog over is van democratische normen en instellingen.

Daarom blijft Oekraïne een toetssteen van de wereldpolitiek. Als Trump en Poetin erin slagen om de strijd voor zelfbeschikking in te perken, zal het des te moeilijker worden om de vrijheidsstrijd elders te bevorderen. Dat vaststellen betekent niet dat we Zelensky of de huidige Oekraïense regering, die duidelijk onder een neoliberale agenda regeert, moeten steunen, net zo min als het betekent dat we de NAVO moeten steunen (waar we al heel lang tegen zijn). Maar zoals Trotski opmerkte in zijn geschriften over fascisme, is de waarheid concreet: en de concrete waarheid is dat neutraal blijven tegenover bezetting en koloniale overheersing betekent dat je medeplichtig wordt.

Oleg Shein stelt: 'Zolang Poetin president is – en dat zal hij zijn zolang hij leeft – zal deze oorlog doorgaan. De reden daarvoor ligt in Rusland zelf: Poetin heeft geen positief programma voor het land. Externe conflicten zijn de basis van zijn macht. Het is een manier om de elite te consolideren en het volk te regeren. Misschien gaat de oorlog tegen Oekraïne een fase van smeulen in. Maar zolang Poetin in Rusland regeert, zal de geschiedenis van externe conflicten doorgaan.'

Solidariteit met Oekraïne – en de grotere strijd

Oekraïne staat voor een moeilijke situatie. De grondoorlog is het afgelopen jaar niet goed verlopen en het stopzetten van de Amerikaanse hulp zal het probleem zeker verergeren. Tot nu toe heeft het de helft van zijn bewapening en hulp van de EU ontvangen en een aantal landen (zoals Frankrijk en Polen) belooft meer bij te dragen. Het is onduidelijk hoeveel verschil dat zal maken. Maar wat niet kan worden ontkend is de vasthoudendheid van de Oekraïners: ondanks enkele Russische oprukkende bewegingen in de afgelopen zes maanden, hebben ze veel minder grondgebied veroverd dan de meeste analisten hadden verwacht. Zelensky zal voortdurend onder druk staan om in te stemmen met een of ander rottig compromis, maar hoewel het Oekraïense volk wanhopig vrede wil, wil de overgrote meerderheid niet wat zij 'een vrede van het graf' noemen, die hun bestaansrecht als natie en cultuur zou ontkennen. Het is dus waarschijnlijk dat de strijd door zal gaan, misschien in de vorm van guerrillaoorlog, zelfs als de grootmachten achter hun rug om een oneervolle 'vrede' opleggen.

Ook dat brengt risico's met zich mee: het is mogelijk dat extreemrechts aan de macht komt in Oekraïne naarmate de situatie wanhopiger wordt. De Oekraïense marxistische schrijfster Hanna Perekhoda stelt dat als volgt aan de orde:

'Het argument dat de aanwezigheid van extreemrechts in Oekraïne een weigering om wapens te sturen rechtvaardigt, is gebaseerd op een nogal flagrante fout in de logica... Er zijn extreemrechtse bewegingen in Frankrijk en Duitsland die oneindig veel invloedrijker zijn dan die in Oekraïne, en toch zou niemand hun recht op zelfverdediging in geval van agressie betwisten... Dat argument is des te hypocrieter omdat veel van dezelfde stemmen ter linkerzijde niet aarzelen om verzetsbewegingen te steunen die actoren bevatten die meer dan problematisch zijn. Waarom van Oekraïne een zuiverheid eisen die geen enkele andere samenleving hoeft te tonen als het zichzelf moet verdedigen?

'Het valt niet te ontkennen dat de oorlog, die al meer dan tien jaar duurt, al heeft bijgedragen aan het versterken en bagatelliseren van nationalistische symbolen en discours die voorheen marginaal waren. Oorlogen maken geen enkele samenleving beter. De relatie tussen het leveren van wapens en het versterken van extreemrechts in Oekraïne is echter omgekeerd evenredig. De wapens die naar Oekraïne worden gestuurd, worden in de eerste plaats gebruikt om de samenleving als geheel te verdedigen tegen een binnenvallend leger. De overwinning van Oekraïne garandeert het hele bestaan van een staat waarin burgers vrij en democratisch hun toekomst kunnen kiezen. Omgekeerd versterkt niets extreemrechtse bewegingen of terroristische organisaties meer dan militaire bezetting en de systematische onderdrukking die daarmee gepaard gaat.'

Dit is niet het moment om af te zien van solidariteit met Oekraïne – het is belangrijker dan ooit. Het is niet alleen van vitaal belang voor hen, maar ook voor ons, nu we steeds meer te maken krijgen met fascistische onderdrukking in de VS, waarvan de omvang nog maar net zichtbaar is.

Dit artikel stond op New Politics. Nederlandse vertaling redactie Grenzeloos.