De problemen waarmee onze samenleving te maken heeft, kunnen niet opgelost worden door het kapitalisme als sociaaleconomisch en politiek systeem. Toch zitten we daar voorlopig nog mee opgezadeld en zullen we ons, internationaal, moeten 'behelpen'. [leestijd: 4 minuten]

Steeds duidelijker wordt dat de oplossing van de problemen geen uitstel meer toestaat. Neem de actuele corona crisis, wateroverlast en bosbranden. Dit dwingt ons tot onconventioneel denken en handelen. Het kapitalisme lost niets op, het socialisme is er nog lang niet. Links heeft het niet voor elkaar gekregen het tij te keren. Dus is de vraag: hoe verder.

Breken met de ideologie van alsmaar meer produceren en stoppen met de onbegrensde uitbreiding van een manier van produceren en consumeren die de natuur vernietigt, is als kritische ecologie urgent. Deze kan als 'eco socialisme' veel winnen van de ideeën van Marx. [1]

Totale herbezinning
Ecologisch socialisme is te definiëren als de theorie en de beweging die wegen zoeken om ruilwaarden van producten ondergeschikt te maken aan hun gebruikswaarden. Dat wil zeggen, in productieprocessen schikt een waarde op de markt zich naar de sociale behoeften, waaronder de bescherming van het milieu. Zo'n eco socialisme rust op democratische controle en sociale gelijkheid en geeft voorrang aan het maken van nuttige dingen. Dat vereist een collectief eigendom van de productiemiddelen, een democratische en doorzichtige planning en stelt doelen die zowel de investeringen als de productie zelf betreffen. Daarvoor behoeft het eco socialisme een nieuwe technologische structuur die gebaseerd is op twee essentiële argumenten.

De tegenwoordige wijze van produceren en consumeren van de geavanceerde kapitalistische landen, gaat uit van de logica van onbegrensde accumulatie (groei) van kapitaal, winsten en producten. Dat betekent verspilling van natuurlijke bronnen door overdadige consumptie en toenemende vernietiging van het milieu. Uitbreiding op wereldschaal kan niet zonder een desastreuze ecologische crisis.
Wat ook de gevolgen zijn van de voortzetting van een kapitalistische 'vooruitgang', dus een samenleving die steunt op een markteconomie, is een directe bedreiging voor de overleving van de menselijke soort. Bescherming van de natuurlijke omgeving is dus een humanistisch dwingende opdracht.

Er is geen tijd meer voor halve maatregelen, de bedreiging is te massief geworden. Nodig is de vervanging van redeneren op kleine schaal naar denken volgens grote sociale en ecologische waarden. Dat is onmogelijk zonder een doorwrochte, technologische heroriëntering die gericht is op de vervanging van energiebronnen die niet vervuilend zijn, zoals wind en zonne-energie, eventueel omgezet in waterstof. De eerste vraag betreft de controle over de productiemiddelen. Besluitvorming over investeringen en technologische veranderingen dienen weggehaald te worden bij banken en kapitalistische ondernemingen. Een waarlijk welzijn van de samenleving staat voorop.

Een voorbeeld: groen staal
Een actueel en eerder besproken voorbeeld (Tata Steel) is de productie van staal. Is staal om te vormen van een product waarbij uitgegaan wordt van een waarde voor de markt naar een product dat voor de samenleving een gebruikswaarde heeft? Rondkijkend, lijkt de samenleving niet meer zonder het gebruik van staal te kunnen. Niet zonder koelkasten, auto’s, fietsen, bussen, treinen, rails, radiatoren, potten, pannen, elektrische fornuizen, betonbewapening, leidingen, gereedschappen, bestek, paperclips, blik, scheepsplaat, windmolens, ze zijn allemaal van staal. Staal is een product dat een gebruikswaarde heeft. Het belang voor de samenleving is zo groot dat het geen pas geeft om met het product, ten koste van de samenleving, winst te maken.

Het traditionele staal maken is een vieze, vervuilende manier van produceren met enorm veel energieverbruik en een hoge uitstoot van kooldioxide. Milieutechnisch is het onverantwoord deze wijze van produceren nog langer voort te zetten. Het is van levensbelang voor de samenleving op macro niveau, dus niet alleen voor Nederland, om de staalproductie snel te vergroenen. Daarmee kan niet gewacht worden.
De techniek is er voor aanwezig, de techniek is er voor ontwikkeld. Als we staal willen blijven aanwenden, moet die techniek van het anders produceren heel snel worden toegepast. Voorwaarde is dat de samenleving de controle op en de zeggenschap over de productiemiddelen, over de installaties en de manier van produceren in handen neemt. Van een overheid die de vervuiling marginaal aanpakt, de kapitalistische willekeur van de markt laat gaan, is weinig tot niets te verwachten. Evenmin van de banken en de bedrijfsleiding van in dit geval Tata Steel.

Gebruik pensioenvermogen
In Nederland hebben we een financiële buffer van ongekende omvang opgebouwd: de gezamenlijke pensioenfondsen. Een vermogen dat is opgepot voor de pensioenen van de toekomst, voor de volgende generaties. In 2008 is van dit vermogen ten tijde van de financiële crisis 200 miljard euro verdampt - weg, poef, verdwenen. Een volgende crisis is te verwachten. In plaats van een herhaling van dit verlies is het is zeer te verkiezen een flink bedrag te investeren in het groen maken van de staalindustrie. Voor de samenleving betaalt dit zich drievoudig terug: verbeterde gezondheid (geen blootstelling aan fijnstof, stik- en zwaveloxiden), goedkopere gebruiksartikelen (door technologische vernieuwingen zuiniger omgaan met energie) en de garantie van het goed en verantwoord gebruik van een gespaarde schat (een pensioenvermogen niet alleen bestemd voor de toekomst van de pensioengerechtigden, maar ook voor die van bijvoorbeeld de omwonenden).

Bij kordaat optreden van de vakbeweging en gedragen door de steun van alle direct getroffenen kan dit initiatief als voorbeeld van de samenleving dienen. Het gaat om mensen die bij een staalbedrijf werken, voor mensen die in de omgeving wonen, voor gebruikers van staalproducten en voor allen die bezorgd zijn om het milieu, om hun toekomst en die van hun kinderen.
Een sociale wereld kan niet zonder een ecologische wereld. Omgekeerd geldt hetzelfde, we bereiken geen schone, groene wereld als we dat niet samen doen en er snel aan gaan werken.

Dit artikel verscheen op Solidariteit.

*    Dit artikel is de introductie van een nieuwe serie in Solidariteit, ontleend aan The Marx Revival, Key concepts and New Interpretations, 2020. Uitgever: Cambridge University - online ISBN 9781316338902.
Een boek met 22 thema's dat is gepubliceerd door een groep wetenschappers die zich gebogen heeft over de vraag hoe het met 'links' verder moet. In elk deel van de serie komt een thema aan bod. Het plan is hieraan een 'leesgroep' te verbinden. Wie daarvoor belangstelling heeft, kan contact opnemen met: redactie@solidariteit.nl.

1    Michael Löwy, Ecosocialism, a radical Alternative to Capitalist Catastrophe, 2015. Chicago, Haymarket Books, Ebook.