Een team van vooraanstaande Finse onderzoekers had afgelopen mei een patentvrij covid-19 vaccin klaar, dat landen over de hele wereld in staat had kunnen stellen hun bevolking in te enten zonder een hoge prijs te betalen. Maar in plaats van het initiatief te steunen, koos de Finse regering de kant van Big Pharma – en liet daarmee zien hoe in een op octrooien gebaseerd financieringsmodel winst belangrijker is dan volksgezondheid.
'We vonden het onze plicht om dit soort alternatieven te ontwikkelen', zegt professor Kalle Saksela, voorzitter van de afdeling virologie van de Universiteit van Helsinki. 'In het voorjaar dacht ik nog dat er vast wel een overheidsinstantie bij betrokken zou raken en het zou gaan stimuleren. Het blijkt dat geen enkele situatie dringend genoeg is om de staat ertoe te dwingen zich actief met zoiets bezig te houden.'
Saksela's team heeft sinds mei 2020 een patentvrij covid-19-vaccin klaar, dat ze 'het Linux van de vaccins' hebben genoemd, met een knipoog naar het beroemde open-source besturingssysteem dat ook uit Finland afkomstig is. Het werk is gebaseerd op openbaar beschikbare onderzoeksgegevens en gaat uit van het principe om alle nieuwe bevindingen te delen in peer-reviewed tijdschriften.
Het onderzoeksteam omvat enkele Finse wetenschappelijke zwaargewichten, zoals professor Seppo Ylä-Herttuala van het A. I. Virtanen Instituut, een voormalig voorzitter van de European Society of Gene and Cell Therapy en academicus Kari Alitalo, een buitenlands geassocieerd lid van de National Academy of Sciences in de Verenigde Staten. Ze geloven dat hun neusspray, die gebaseerd is op beproefde technologie en knowhow, veilig en uiterst doeltreffend is.
'Het is een afgewerkt product, in die zin dat de formule op geen enkele manier meer zal veranderen na verdere tests,' zegt Saksela. 'Met wat we hebben, zouden we morgen de hele bevolking van Finland kunnen inenten.'
Maar in plaats van de mogelijkheden van onderzoek zonder intellectuele eigendom te verkennen, is Finland, net als andere westerse landen, het standaardbeleid van de afgelopen decennia blijven volgen: volledig leunen op Big Pharma.
In het mainstream verhaal worden de covid-19-vaccins van de eerste generatie van Pfizer, Moderna en AstraZeneca gepresenteerd als een illustratie van hoe markten vitale innovatie stimuleren en versnellen. In werkelijkheid is het feit dat het winstoogmerk de overheersende kracht is die het medisch onderzoek vorm geeft, verwoestend – vooral in een wereldwijde pandemie. Het Finse vaccin is een treffende casestudy van de vele manieren waarop het huidige, op octrooien gebaseerde financieringsmodel de ontwikkeling van vaccins heeft vertraagd, en hoe het momenteel de mogelijkheid belemmert om effectieve massale inentingscampagnes te voeren.
Particulier intellectueel eigendom
De noodzaak om het volgende baanbrekende merkproduct te ontdekken heeft veel schadelijke gevolgen voor het onderzoek. Het zet bedrijven ertoe aan hun bevindingen voor elkaar en voor de bredere wetenschappelijke gemeenschap verborgen te houden, zelfs ten koste van de menselijke gezondheid. Het 'open source' model zonder intellectuele eigendom beoogt dit om te keren en van onderzoek een multilaterale samenwerkingsinspanning te maken in plaats van een race om het wiel steeds opnieuw uit te vinden.
Wat covid-19 betreft, is de vertragende invloed van het huidige financieringsmodel het sterkst voelbaar in de eindfase: de goedkeuring en het gebruik van het eindproduct. De tijd die tijdens de eerste dagen van de pandemie verloren ging door gebrek aan samenwerking en handelsgeheimen, is volgens viroloog Saksela relatief onbeduidend. In feite was de ontwikkeling van alle covid-19-vaccins van de eerste generatie ongecompliceerd.
Het achtergrondonderzoek was in een middag klaar, en dat heeft vervolgens de richting bepaald voor alle vaccins', zegt Saksela. Gebaseerd op wat we al weten over sars-1 en mers, was het allemaal heel voor de hand liggend – niet een of andere triomf van de wetenschap. In plaats van een geïnactiveerde of verzwakte kiem in het menselijk lichaam te brengen, trainen de nieuwe coronavirus-vaccins ons immuunsysteem om te reageren op een op zichzelf onschadelijk 'spike-eiwit' – dat de karakteristieke uitsteeksels op het oppervlak van het virus vormt.
Het algemeen gedeelde inzicht in dit mechanisme dateert van vóór de bijdragen van farmaceutische bedrijven. Dit doet vragen rijzen over het effect van octrooigestuurd onderzoek op het eindproduct. In hoeverre wordt het werk geleid door medische doeltreffendheid en hoeveel is gebaseerd op de noodzaak om het eigendomsrecht te behouden?
'Verschillende biotechbedrijven zouden het spike-eiwit op een of ander afleveringsmechanisme plakken, of dat nu rna-technologie is of iets anders,' legt Saksela uit. 'En meestal is de keuze gebaseerd op de toepassingen waarop ze een patent hebben, of het nu de beste optie is of niet.'
Het Finse vaccin maakt gebruik van een adenovirus dat de genetische instructies draagt voor de synthese van het spike-eiwit. Een van de praktische voordelen van dit vaccin is dat het, in tegenstelling tot de rna-technologie op basis van lipide nanodeeltjes, in een gewone koelkast kan worden bewaard en mogelijk zelfs bij kamertemperatuur. Dit maakt een eenvoudigere en goedkopere leveringslogistiek mogelijk, omdat geen ultrakoude opslag nodig is. Afgezien van de stabiliteit en het gemak van toediening door de neus, kan het vaccin nog andere superieure kwaliteiten hebben ten opzichte van de vele vaccins die momenteel op de markt zijn, meent het team van Saksela. Om de verspreiding van het virus volledig te stoppen en nieuwe mutaties te elimineren, moeten we een steriliserende immuniteit opwekken, wat betekent dat het virus zich niet langer vermenigvuldigt in het lichaam van een verder gezonde persoon. Voorlopige dier- en patiëntenproeven lijken te bevestigen dat de neusspray dit bereikt. Bij ongeveer de helft van de blootgestelde mensen, zelfs als ze geen symptomen vertonen, merk je dat het virus nog steeds aanwezig is in de bovenste luchtwegen. Dus ook al is het op weg naar buiten, het kan nog steeds amok maken via de voordeur, waardoor je immuunsysteem een soort trainingspartner wordt.
Maar als het vaccin zo goed is als wordt beweerd, wat houdt het dan tegen? Buiten Big Pharma en risicokapitaal zijn er nog maar weinig manieren om de financiering van de grootschalige proeven met patiënten die nodig zijn om een vaccin de eindstreep te laten halen, rond te krijgen. Octrooien zijn door de staat gesanctioneerde monopolies die de belofte inhouden van een potentieel enorm rendement op investeringen. Het huidige financieringsmodel van farmaceutisch onderzoek is bijna volledig op die verwachting gebaseerd, en dat is waar een geneesmiddel zonder intellectuele eigendom op ernstige hindernissen stuit.
Een klinische proef in fase III vereist tienduizenden proefpersonen en zou ongeveer 41,5 miljoen euro kosten. Maar als men bedenkt dat Finland, ondanks het relatieve succes bij de bestrijding van het virus, al 18 miljard euro extra heeft moeten lenen om rond te komen, begint het bedrag meer op een druppel op een gloeiende plaat te lijken – bij elkaar opgeteld ongeveer een kwart procent van de door de pandemie veroorzaakte overheidsschuld tot nu toe. Het percentage wordt absurd klein wanneer het wordt afgezet tegen het verlies van levens en de economische verwoesting over de hele wereld.
De staat maakt de weg vrij voor particuliere winst
Deze situatie is vooral absurd wanneer we bedenken dat zogenaamd particulier farmaceutisch onderzoek zelf grotendeels door de overheid wordt gefinancierd. Moderna ontving ruim 2 miljard euro aan overheidssteun en probeerde steeds kopers af te persen met exorbitante prijzen. Pfizer heeft zich erop beroemd geen belastinggeld te hebben aangenomen, maar de pr-campagne heeft weinig met de werkelijkheid te maken: het vaccin is gebaseerd op toepassingen van openbaar onderzoek dat is ontwikkeld door het Duitse bedrijf BioNTech, dat voor ruim 373 miljoen euro extra overheidssteun heeft gekregen.
Deze cijfers zijn slechts het topje van de ijsberg als we kijken naar het kapitaal dat landen jaarlijks in universiteiten, wetenschappelijke instellingen, onderwijs en fundamenteel onderzoek pompen. Op die manier wordt de hoeveelheid kennis en knowhow opgebouwd die aan de basis ligt van alle innovatie.
'Neem bijvoorbeeld die nieuwe soorten biologische geneesmiddelen, die in technisch-wetenschappelijke zin verwant zijn aan vaccins, geproduceerd met dezelfde soort dna-technologie, waarbij de prijsstelling vergelijkbaar is met afpersing,' zegt Saksela. 'Het is heel triest. Wat het grootste bedrag is dat je van een persoon of de staat kunt afpersen, bepaalt de prijs. En natuurlijk zijn ze uiteindelijk gebaseerd op door de overheid gefinancierd onderzoek, net zoals het geval is met vaccins.'
Met andere woorden, we betalen twee keer voor dezelfde injectie: eerst voor de ontwikkeling ervan, daarna voor het eindproduct. Maar er kan zelfs nog een derde prijskaartje aan hangen, aangezien regeringen ermee hebben ingestemd de verantwoordelijkheid op zich te nemen voor de mogelijke bijwerkingen van coronavirusinjecties. Dit is een typische dynamiek tussen grote bedrijven en staten: winst is privé, risico's zijn gesocialiseerd.
'En toch, toen ik probeerde te bepleiten dat Finland zijn eigen vaccin zou ontwikkelen, was dit het belangrijkste argument dat ik steeds te horen kreeg: dat je een entiteit nodig hebt die sterk genoeg in zijn schoenen staat om het risico op zich te nemen,' zegt Saksela. 'Maar dat is allemaal een loze kreet, zo blijkt, want de bedrijven eisen, en krijgen, vrijwaring van elke aansprakelijkheid.'
Het huidige op octrooimonopolies gebaseerde systeem is een betrekkelijk recente ontwikkeling, niet een of ander onvermijdelijk neveneffect van het kapitalisme. Tot aan het eind van de jaren veertig van de vorige eeuw financierden vooral regeringen medisch onderzoek, terwijl de rol van farmaceutische bedrijven zich voornamelijk beperkte tot het produceren en verkopen van geneesmiddelen. Tegenwoordig steunen regeringen bedrijven in de vorm van diverse subsidies en monopolistische privileges.
De schade gaat veel verder dan tekorten en hoge prijzen. Een ziekte een halt toeroepen is bijvoorbeeld een slechte zaak. In een beroemd voorbeeld zag het biotechbedrijf Gilead zijn winst in 2015-2016 dalen als gevolg van zijn nieuwe hepatitis C-medicijn – omdat het uiteindelijk de meeste patiënten volledig genas. Dezelfde perverse prikkelstructuur heeft de inspanningen om preventieve vaccins te maken gesaboteerd, ondanks dringende oproepen van volksgezondheidsdeskundigen in de afgelopen twintig jaar.
Door te investeren in voorspellend onderzoek had de uitbraak in China gestopt kunnen worden. In een interview met de New York Times zegt professor Vincent Racaniello van de afdeling Microbiologie en Immunologie van Columbia University het ronduit: 'De enige reden waarom we dat niet hebben gedaan is omdat er niet genoeg financiële steun was.' Ziekte-ecoloog en volksgezondheidsdeskundige Peter Daszak is het daarmee eens: 'Het alarm ging af met sars, en we drukten op de snooze-knop. En toen ging het weer mis met ebola, met mers en met zika.'
Helaas zijn er nog niet veel tekenen dat politieke leiders wakker worden. Er is een schrijnend tekort aan vaccins, terwijl farmaceutische bedrijven zelfs met moeite hun eigen productieramingen kunnen bijhouden. Dat is niet alleen een direct gevolg van de onschendbaarheid van octrooien, maar ook van de manier waarop het spel is opgezet tegen oplossingen die buiten het op winst gerichte systeem zijn gecreëerd. Omdat vaccins alleen kunnen worden geproduceerd in laboratoria die eigendom zijn van of geautoriseerd zijn door de octrooihouders, liggen de meeste farmaceutische fabrieken in de wereld stil. Een noodoplossing voorgesteld door India en Zuid-Afrika, gesteund in de Wereldhandelsorganisatie door een meerderheid van de regeringen van de wereld, trachtte de intellectuele eigendomsrechten op covid-19 vaccins op te schorten. De rijke landen, aangevoerd door de Verenigde Staten en de Europese Unie, weigerden categorisch.
Ondertussen hebben de rijke landen het leeuwendeel van alle bestellingen van vaccins gedaan. Afgezien van de ethiek is dit een rampzalige manier om een pandemie te bestrijden. Er worden om te beginnen al onvoldoende vaccins geproduceerd en ze worden vervolgens verdeeld op basis van rijkdom in plaats van een verstandig volksgezondheidsbeleid. Zelfs de rijke landen schieten zichzelf uiteindelijk in de voet als het virus zich over het grootste deel van de wereld mag blijven verspreiden en muteren.
Binnen deze wereldwijde hiërarchie is Finland een van de meer bevoorrechte landen. Maar de bottleneck in de productie van vaccins heeft nadelige gevolgen voor iedereen, ook voor de Finnen. Zoals professor Saksela benadrukt, is het van cruciaal belang om de voorbereidingen serieus te nemen, zowel op nationaal als op mondiaal niveau. De wereld heeft de huidige pandemie nog lang niet onder controle, en het grimmige feit is dat de volgende pandemie slechts een kwestie van tijd is.
'Dat het allemaal aan de marktwerking wordt overgelaten, is een teken des tijds,' zegt Saksela. 'Of dat een geheel verstandige benadering is, moet op zijn minst zorgvuldig worden overwogen.'
Sociaal-democratisch paradijs?
Finland wordt in de internationale media vaak afgeschilderd als een Scandinavisch droomland. Tijdens de pandemie heeft de nieuwe linkse regering het progressieve imago van het land nog verder opgekrikt. Men zou verwachten dat een dergelijke regering de meest voor de hand liggende voorstander zou zijn van door de overheid gefinancierde en vrijelijk gedeelde vaccintechnologie. Maar de laatste decennia – het tijdperk van het neoliberalisme – hebben een lange schaduw geworpen.
In navolging van een algemene trend onder haar buitenlandse collega-sociaaldemocraten begon de regerende Sociaal-Democratische Partij zich in de jaren negentig te herschikken naar het voorbeeld van New Labour van Tony Blair en de Democraten van Clinton. In 2003 werd het nationale Finse programma voor de ontwikkeling van vaccins na 100 jaar stopgezet onder een sociaaldemocratische minister van Volksgezondheid, om plaats te maken voor multinationale geneesmiddelenbedrijven.
Hoewel het vaccin veel aandacht heeft gekregen in de Finse media en met een oppositie die veel vijandiger staat tegenover de publieke sector dan de partijen die aan de macht zijn, is er weinig debat over binnen het politieke establishment. En in plaats van directe overheidsfinanciering hebben Saksela en zijn partners advies gekregen van het ministerie van Sociale Zaken en Volksgezondheid: een startup oprichten en beginnen met het benaderen van durfkapitalisten.
Saksela heeft goede hoop dat ze de benodigde financiering alsnog zullen vinden. Maar het betekende wel dat ze, althans gedeeltelijk, de tegendraadse logica van marktgestuurd medisch onderzoek moesten omarmen: hoe goed of levensreddend je product ook is, als je er geen geld mee wilt verdienen, zal het heel moeilijk van de grond komen.
'Een fase III-studie zal nog steeds intellectueel eigendom rond ons vaccin opleveren waarvan wij denken dat het potentieel winstgevend is', zegt Saksela, 'zelfs als het niet extreem winstgevend is'.
Dit artikel stond op Jacobin. Nederlandse vertaling redactie Grenzeloos.
Zie ook: Neoliberale dogma’s verhinderen de oplossing van de coronapandemie
En: Europese campagne roept Europese Commissie op om private monopolies op vaccin te breken
En: Farmaceutische intellectuele eigendom en de bedreiging ervan voor de volksgezondheid
Reactie toevoegen