Paus Franciscus was beter dan zijn voorgangers. Hij integreerde klimaatverandering in de zorgen van de Kerk en verruimde de ruimte voor discussies over sociale rechtvaardigheid. Zijn bewind als paus heeft de katholieke kerk een marginaal betere plaats gegeven voor de armen en zwakken. Hij benoemde meer kardinalen uit het Zuiden, waar de meeste katholieken wonen. [leestijd 10 minuten]

Maar hoewel hij bereid was om de Kerk meer inclusief te maken, weigerde hij hervormingen die het autoritaire en patriarchale apparaat zouden verzwakken. Hij beschermde kindermisbruikers in zijn eigen organisatie consequenter dan dat hij hun gewone katholieke slachtoffers beschermde. Door die mislukking verlieten miljoenen katholieken in het noorden van de wereld vol afschuw de kerk. Onder zijn bewind blijft abortus een misdaad, anticonceptie een zonde, homoseksuelen moeten worden liefgehad en geholpen om hun 'ziekte' te overwinnen.

In China en Rusland werkte hij samen met het regime en zweeg hij over misbruik van gewone christenen, in de hoop enige invloed te krijgen voor een loyale katholieke hiërarchie. Hij uitte sympathie voor de Gazanen zonder op te roepen tot zinvolle actie om hen te redden, en hij riep Oekraïne op zich over te geven aan Rusland na een 'uitgelokte' oorlog.

Zijn pausdom vertegenwoordigt meer een verschuiving in toon dan in inhoud: een pastorale ‘rebranding’ die een diepe continuïteit met de conservatieve doctrine maskeert.

Vrouwen in de Kerk: verheffing of inperking?

Franciscus heeft vol lof gesproken over het belang van de vrouwelijke gaven van vrouwen en hun complementariteit ten opzichte van het mannelijk leiderschap in de Kerk. De rol van katholieke vrouwen wordt voorgesteld als moederschap, vrouwelijkheid en pastorale zorgverantwoordelijkheden. Hij heeft vrouwen benoemd op belangrijke posities, waaronder zuster Nathalie Becquart als plaatsvervanger in de bisschoppensynode – een ongekende stap. Vrouwen kunnen nu dienen als lectoren en acolieten en bestuursfuncties bekleden in het Vaticaan.

Niets van dit alles verandert de patriarchale theologische kern van het katholicisme. Franciscus heeft onomwonden bevestigd dat vrouwen geen priester kunnen worden. Hij heeft de verklaring van paus Johannes Paulus II gehandhaafd dat die zaak 'gesloten' is en behandelt het in feite als onfeilbaar (het woord van God, uitgesproken door de paus, dat katholieken moeten accepteren). Pogingen om de kwestie aan de orde te stellen worden in het openbaar beleefd afgewimpeld, maar intern behandeld als ideologische bedreigingen.

Vastberaden vrouwen zijn inderdaad een probleem voor mannen als Franciscus. 'De 2023 International Survey of Catholic Women, die meer dan 17.000 katholieke vrouwen uit 104 landen en acht taalgroepen ondervroeg, ontdekte dat vrouwen over de hele wereld graag een kerkhervorming willen die de leiderschapscapaciteiten en voortdurende bijdrage van vrouwen aan kerkgemeenschappen erkent. Meer dan acht op de tien (84 procent) van de ondervraagde vrouwen steunden een hervorming van de kerk. Twee derde (68 procent) was het ermee eens dat vrouwen tot priester gewijd zouden moeten worden en driekwart (78 procent) was voorstander van het preken van vrouwen tijdens de mis.

Franciscus' vijandigheid tegenover het feminisme is onverzettelijk. Zijn waarschuwingen tegen 'genderideologie' en 'ideologische kolonisatie' bevestigen zijn patriarchale overtuigingen en weerspiegelen zijn ononderbroken betrokkenheid bij rechtse en extreemrechtse elementen in de kerkelijke hiërarchie sinds zijn jaren als kerkbestuurder in Buenos Aires tijdens de Argentijnse dictatuur van de 'vuile oorlogen'.

Hij heeft abortus onder alle omstandigheden een misdaad genoemd – hij vergelijkt het met het inhuren van een huurmoordenaar. Zijn meer gerichte aanpak beperkt zich tot het toestaan dat priesters (en niet alleen bisschoppen) de zonde van abortus vergeven tijdens de biecht.

Op het gebied van anticonceptie toonde hij een sprankje nuance. Tijdens de crisis van het Zika-virus suggereerde hij dat anticonceptie het 'minste kwaad' kon zijn om zwangerschap te voorkomen – vooral in gebieden waar moeders het risico liepen om geboorteafwijkingen door te geven. Toch was dat geen doctrinaire verschuiving. Hij bevestigde opnieuw Humanae Vitae, het kerkelijke verbod op kunstmatige anticonceptie uit 1968, als gezaghebbend.

De ruimte voor een open theologisch debat is iets groter geworden, maar de lichamelijke autonomie van vrouwen blijft beperkt door morele doctrines geschreven door en voor celibataire mannen. Maar, zoals een van de betere overlijdensberichten op deze website opmerkt, katholieke vrouwen zijn ongeduldig. 'Met betrekking tot seksuele en reproductieve besluitvorming bleek uit de internationale enquête onder katholieke vrouwen dat de meerderheid van de respondenten meer gewetensvrijheid wil rond dit soort kwesties. De reden hiervoor is dat als die vrijheid door de kerkelijke wet wordt ontzegd, de zeggenschap van vrouwen wordt verminderd en hun kwetsbaarheid voor situaties van seksegerelateerd geweld toeneemt. Het pausdom van paus Franciscus heeft op dit gebied geen hervormingen doorgevoerd, waardoor veel katholieke vrouwen gefrustreerd en teleurgesteld zijn.'

LHBTQ+ katholieken: geliefd zijn en genezen worden

Franciscus' beroemde opmerking uit 2013 over homoseksuelen – 'Wie ben ik om te oordelen?' – markeerde het begin van een veel grotere pastorale openheid. Hij steunt burgerlijke verbintenissen voor paren van hetzelfde geslacht (de eerste paus ooit die dat deed) en in 2023 keurde hij zegeningen goed voor paren van hetzelfde geslacht – zolang die zegeningen geen huwelijk of gelijke status van homoseksuele en getrouwde heteroseksuele relaties impliceren.

Ondertussen omschrijft de kerk handelingen van hetzelfde geslacht nog steeds als 'intrinsiek ongeordend'. Transidentiteit wordt nog steeds met argwaan behandeld, zo niet ronduit veroordeeld. Op de vraag wat hij tegen een ouder zou zeggen wiens kind uit de kast komt als homo, antwoordde Franciscus: 'Ik zou zeggen: eerst bidden, dan niet veroordelen, praten, begrijpen, ruimte maken voor de zoon of dochter. Daarna hangt het ervan af [...] er zijn veel dingen die je samen met een psychiater kunt doen', zei hij in 2018 tegen de Italiaanse krant La Stampa.

Toch was zijn pastorale bezorgdheid oprecht. Zoals onze vaste schrijver Paul Martial opmerkt, heeft Franciscus zich in Afrika herhaaldelijk uitgesproken 'tegen elke vorm van criminalisering op een continent waar 27 van de 54 landen relaties tussen mensen van hetzelfde geslacht onderdrukken'. Evenals zijn oproep tot bekering... van religieuze mensen om leden van LHBT-gemeenschappen welkom te heten, terwijl de meeste prelaten, in een misselijkmakende concurrentiestrijd met andere religies, voorop blijven lopen in het stigmatiseren van homoseksuelen.'

Gaza: een pauselijke stem voor het lijden, maar praat niet over het systeem

Franciscus heeft consequent opgeroepen tot een staakt-het-vuren en de bescherming van burgers in Gaza, en uitte 'diepe bezorgdheid' over de humanitaire ramp. Hij heeft gebeden voor de mensen in Palestina, gesproken met families van ontvoerde en gedode burgers en kritiek geuit op de 'geweldsspiraal' in de regio. Hij heeft ook de blokkade en collectieve bestraffing van de bevolking van Gaza veroordeeld en 'vrede gebouwd op gerechtigheid' geëist.

Toch heeft Franciscus directe politieke taal vermeden. Hij heeft de Israëlische apartheid niet expliciet genoemd en ondanks zijn constante beroep op 'vrede' heeft hij niet opgeroepen tot een wapenembargo. Hij heeft zelfs de door Palestijnen geleide oproepen tot boycots niet gesteund. Zijn framing blijft binnen een humanitaire, niet een bevrijdende, lens, meer gericht op lijden dan op structureel onrecht.

Oekraïne: vredestichter of verdediger van het (Russische) imperium?

Historici kunnen discussiëren over de vraag of de sympathieën van Franciscus voor Rusland een weerspiegeling zijn van zijn Latijns-linkse geopolitieke referenties, of van zijn verlangen om de banden met het Kremlin aan te halen om de positie van de nogal marginale katholieke kerk van de Russische Federatie te verbeteren. Oekraïners waren verbijsterd toen Franciscus in augustus 2023 'Groot Moeder Rusland' en de erfenis van 'grote Russische heersers' prees, waaronder Peter de Grote en Catharina II-figuren die sterk geassocieerd worden met imperiale verovering en russificatie. Zijn commentaar in 2024 waarin hij Oekraïne aanspoorde om de 'moed van de witte vlag' van overgave te overwegen, leidde tot internationale verontwaardiging. Hij zweeg toen de leiding van de Russisch-orthodoxe kerk de oorlog van Poetin een 'heilig' streven noemde om de 'Russische wereld' opnieuw op te bouwen met haar unieke spirituele rol. Maar hij donderde tegen Kyiv toen dat probeerde Oekraïense kerken te sluiten die trouw aan de patriarch van Moskou verklaarden.

China: gelovigen verraden voor een plaats aan de toptafel

Franciscus heeft zich verzet tegen kritische opmerkingen over de mensenrechtensituatie en de godsdienstvrijheid in China. Hij richtte zich consequent op het bereiken van een deal over de erkenning van de katholieke hiërarchie in China. In ruil daarvoor deed hij concessies aan de kerkelijke autonomie en vooral aan de privacy en religieuze vrijheden van de naar schatting 10 miljoen katholieken in China.

Zoals de Filipijnse journalist David Randy in 2023 opmerkte, 'is dit beleid van geduldige verzoening niet zonder critici geweest. De gepensioneerde kardinaal Joseph Zen van Hong Kong, een eerbiedwaardige prelaat die strafrechtelijk is aangeklaagd voor het niet registreren van een fondsenwervingsinitiatief om mensen te helpen die hebben geleden onder onderdrukking door het door China gesteunde regime van Hong Kong, heeft de controversiële overeenkomst een 'uitverkoop' genoemd. In een interview met de BBC zei hij: 'Een slechte overeenkomst maakt de situatie erger. Zonder een overeenkomst moeten we veel dingen tolereren, maar dat is niet erg. Ons geloof vertelt ons dat we moeten lijden onder vervolging. Het communistische regime verandert zijn beleid nooit. Ze hoeven geen compromis te sluiten. Ze willen een volledige overgave.

Seksueel misbruik van kinderen: halfslachtige en onoprechte hervormingen

Franciscus erfde een Kerk die geconfronteerd werd met een lange, wereldwijde geschiedenis van seksueel misbruik van kinderen door priesters en monniken. Franciscus heeft een aantal belangrijke stappen gezet: het opheffen van het pontificale geheim in misbruikzaken, het opzetten van meldingssystemen, het ontzetten van een aantal prominente misbruikers en het aandringen op diocesane verantwoordingsplicht via Vos Estis Lux Mundi.

Maar die hervormingen zijn uiterst beperkt. Bisschoppen onderzoeken elkaar nog steeds in het geheim. Overlevenden melden dat ze op een zijspoor worden gezet en in het ongewisse worden gelaten. Er is geen wereldwijde verplichting voor de kerkelijke autoriteiten om misbruik te melden aan de burgerlijke autoriteiten. Daders en medeplichtigen zijn in bijna alle gevallen met pensioen gestuurd in plaats van ter verantwoording te worden geroepen.

Het Chileense schandaal van 2018 onthulde de kern van het probleem: Franciscus koos aanvankelijk instinctief de kant van de bisschoppen die beschuldigd werden van het in de doofpot stoppen van misbruik. Hij draaide zijn standpunt pas om na publieke verontwaardiging. Ondanks zijn publieke verontschuldigingen en medelevende taal, is Franciscus er niet in geslaagd om de structurele, op overlevenden gerichte gerechtigheid te leveren waar velen om vragen.

In plaats daarvan wringt Franciscus zich in allerlei bochten om de katholieke hiërarchie vrij te pleiten. Zijn PR-reis naar Noord-Canada, waar inheemse kinderen massaal werden misbruikt en verwaarloosd tot de dood erop volgde in door de staat goedgekeurde kerkelijke faciliteiten, slaagde er niet in om lokale activisten te overtuigen:

Een zorgvuldige lezing van de verontschuldiging laat een poging zien om de schuld van de kerk voor de verwoesting die de inheemse volken hebben ondergaan te verzachten of af te wenden, door de 'internaten' te plaatsen binnen de grotere context van het 'beleid van assimilatie en herintegratie', vermoedelijk dat van de regering. Hij verwees naar verhalen die hij te horen kreeg over 'hoe het assimilatiebeleid uiteindelijk leidde tot systematische marginalisatie van de inheemse volken' en hoe het 'systeem van internaten' de inheemse talen en culturen denigreerde. Hoewel dat allemaal waar is en onherstelbare schade en verlies heeft veroorzaakt, verzuimt de paus uit te leggen hoe het ongebreidelde fysieke en seksuele misbruik, de martelingen en de dood van duizenden inheemse kinderen en baby's door katholieke priesters, nonnen, geestelijken en medewerkers niets te maken hadden met het assimilatiebeleid van de regering.

In landen waar de schandalen zich al jaren voortslepen: Canada, Chili, Ierland, Frankrijk en Duitsland in het bijzonder, is het resultaat een enorme daling in kerkbezoek en identificatie met de katholieke kerk. In de afgelopen jaren hebben elk jaar ongeveer een half miljoen Duitsers zich losgemaakt van de katholieke kerk. [1] In Frankrijk gaat slechts 5 procent van de 'katholieken' regelmatig naar een religieuze dienst.

Klimaat en kapitalisme: de kerk de 21e eeuw binnen slepen

Het is op het gebied van klimaatverandering en economische rechtvaardigheid dat Franciscus opvalt als een echte hervormer – althans naar Vaticaanse maatstaven. Zijn 'ecologische encycliek' Laudato Si' (2015) verklaarde de vernietiging van het milieu tot een morele en spirituele crisis.

Michel Lowy noemde het initiatief 'een gebeurtenis die vanuit religieus, ethisch, sociaal en politiek oogpunt inderdaad van planetair belang is'. Eerdere documenten van het Vaticaan negeerden de kwestie of beperkten zich tot vage overwegingen over de noodzaak om 'Gods schepping te beschermen':

Gezien de enorme invloed van de katholieke kerk wereldwijd, is Laudato Si' een cruciale bijdrage aan de ontwikkeling van een kritisch ecologisch geweten. Het werd met enthousiasme ontvangen door de ware verdedigers van het milieu. Het wekte echter onbehagen en afwijzing op bij religieuze conservatieven, vertegenwoordigers van het kapitaal en ideologen van de 'marktecologie'.

Het is een document met een grote rijkdom en complexiteit, dat een nieuwe interpretatie van de joods-christelijke traditie voorstelt, een breuk met de 'prometheïsche droom van heerschappij over de wereld', en een diep radicale reflectie op de oorzaken van de ecologische crisis. Veel aspecten van de bevrijdingstheologie, met name die van eco-theoloog Leonardo Boff, kunnen hier als inspiratiebron worden gezien, zoals de onlosmakelijke associatie van de 'schreeuw van de aarde' en de 'schreeuw van de armen'.

De reden waarom de encycliek zo'n weerstand opriep bij de marktgeoriënteerde media is het anti-systeemkarakter ervan. Voor paus Franciscus zijn ecologische rampen en klimaatverandering niet slechts het resultaat van individueel gedrag, maar eerder het resultaat van de huidige productie- en consumptiemodellen.

Bergoglio is geen marxist en het woord 'kapitalisme' komt helemaal niet voor in de encycliek. Maar het is heel duidelijk dat voor hem de dramatische ecologische problemen van onze tijd het gevolg zijn van 'de machinerie van de huidige geglobaliseerde economie', een machinerie die een mondiaal systeem vormt, 'een systeem van commerciële relaties en eigendom dat structureel pervers is'.

Lowy zegt verder dat 'de belangrijkste zwakte van Laudato Si' is dat het ontbreekt aan een duidelijk radicaal alternatief voor het systeem dat hij zo duidelijk aan de kaak stelt. Dat is de bijdrage van het ecosocialisme.'

Het vervolg van de paus, Laudate Deum (2023), beschuldigde wereldleiders van 'onvoldoende actie' en waarschuwde dat de tijd begon te dringen. Franciscus verbond ecologische vernietiging met het lijden van de armen en stelde dat klimaatrechtvaardigheid en sociale rechtvaardigheid ondeelbaar zijn.

In ieder geval op dit gebied heeft de morele helderheid van Franciscus zowel seculiere activisten als progressieve bewegingen geïnspireerd.

Conclusie: een pausdom van spanning en gemiste kansen

Franciscus was niet de vijand van de vooruitgang. Maar hij was er ook geen voorvechter van.

Franciscus stond heel kritisch tegenover alle pogingen om gewone mensen te betrekken bij een discussie over de leer van de Kerk, waaronder de Duitse 'Synodale Weg'. Franciscus noemde dergelijke initiatieven een bedreiging voor de eenheid van de Kerk.

Zijn pausdom werd gekenmerkt door een emotionele intelligentie die zeldzaam is in kerkelijk leiderschap – een warme pastorale toon, openheid voor dialoog en gebaren van nederigheid die het publieke imago van de Kerk verzachten. Maar onder de oppervlakte ligt een vertrouwde instelling, doctrinair bevroren, structureel patriarchaal en meer bezig met optiek dan met rechtvaardigheid.

Voor feministen, LHBTQ+ gelovigen, overlevenden van misbruik en gemeenschappen die onder bezetting of oorlog leven, is de nalatenschap van Franciscus er een van gebaren in plaats van transformatie. Hij nodigt uit tot een gesprek, maar beschermt de machtigen tegen confrontaties. Hij troost de armen en de behoeftigen, maar bevrijdt zelden.

Noot

[1] Duitsers moeten hun religieuze gezindheid registreren bij de burgerlijke autoriteiten en die informatie wordt gebruikt om de staatssubsidie voor religieuze groepen te berekenen. De daling in katholieke gezindheid weerspiegelt het aantal mensen dat contact opnam met de burgerlijke autoriteiten en een wijziging in hun registratie aanvroeg.

Dit artikel stond op ESSF. Nederlandse vertaling redactie Grenzeloos.