Maakt van u zich niet soms, of zelfs vaak, een gevoel van machteloosheid meester als het om de grote vraagstukken van deze tijd gaat? Deze en soortgelijke vragen stelt Michiel Zonneveld zich en zijn lezers in Plan van de Arbeid. Een boek dat nu een jaar oud is en onlangs door hem werd toegelicht in de Koos Vorrinklezing op 1 mei bij het NIVON. Ik vermoed dat velen net als ik wel eens tegen dat gevoel van machteloosheid aanlopen. Maar hoe overwin je het?

Zonneveld beschrijft hoe hij in aanraking kwam met het oorspronkelijke "Plan van de Arbeid" uit 1935, opgesteld door een commissie van SDAP en NVV. En hoe hij er door geraakt werd en op zoek ging naar een eigentijdse invulling van eenzelfde gedachte, dus naar een nieuw Plan van de Arbeid.

Bestaanszekerheid

Als presentatie van het oude Plan is het boek al de moeite van het lezen waard. En moeite kost het niet echt door de toegankelijke taal en het heldere verhaal over de gedachten van de schrijver. Hij doet, na zijn samenvatting en duiding van het oude Plan, ook een eerste poging om in acht deelplannen een actuele 'remake' te verwezenlijken. 
Maar het blijft schuren, is dat wel voldoende? Uiteindelijk niet, het gaat volgens hem ook om de kern van het probleem. En die kern is nu anders zijn dan in de jaren dertig van de vorige eeuw, de crisistijd, met een massawerkloosheid die opliep tot aan een vijfde van de werkenden.

Zonneveld ziet die kern in 1935 als het overwinnen van de chaos in de economie die tot de crisis had geleid. Die stond de bestaanszekerheid in de weg. Volgens de opstellers van het Plan ging het destijds vooral om die bestaanszekerheid. Het Plan wilde een perspectief openen op een betere manier om de economie te organiseren, en tegelijk voor de korte termijn oplossingen aandragen. 
Daarna volgt een zoektocht naar de kern voor vandaag. De uitkomst van de zoektocht is dat het nu niet zo zeer gaat om chaos, maar om uitholling. Uitholling van zo'n beetje alle menselijke activiteit, en zeker van de arbeid. Het gaat alleen nog maar om rendement, niet meer om wat er eigenlijk gedaan of gemaakt wordt.

Milieu- en vakbeweging

Om daar tegen in te gaan zou een nieuw Plan van de Arbeid zinvol zijn. Waarbij verschillende valkuilen moeten worden vermeden. Eigenlijk komen die er vaak op neer dat je niet moet blijven staan bij de bestaande vormen en mogelijkheden. Een dertig urige werkweek hoort bij goed werk, maar ook een andere invulling van mobiliteit en stadsplanning zal nodig zijn. Ik kan iedereen aanraden het boek ook voor de voorbeelden te lezen die meestal gebaseerd zijn op gesprekken met relevante wetenschappers en dwarsdenkers. Uiteindelijk verwacht Michiel Zonneveld voor een nieuw Plan van de Arbeid niet veel van de bestaande politieke partijen. Daarom pleit hij voor een samenwerking van Milieubeweging en Vakbeweging.

En toch, en toch ....., ook na de vernieuwing van het denken waar het boek toe aanzet, blijven er twee of drie dingen door mijn hoofd malen. Om te beginnen, de verhoudingen in de wereld als geheel: de Noord-Zuid tegenstelling en de verschuivingen in het wereldsysteem van grootmachten. Ten tweede de rol van de overheid, en daarmee verbonden de vraag van het verkrijgen van de macht om zulke nieuwe plannen door te zetten. En tenslotte, maar dat is eigenlijk ook een aspect van de eerste twee vragen, is er geen olifant in het boek die niet benoemd wordt?

Rol overheid

Zonneveld ziet uiteraard de internationale kanten aan het Plan. Maar het lijkt er op dat hij ze ook een beetje wegdenkt. Natuurlijk moet je ergens beginnen, en dat doe je in je eigen omgeving. En dat kan niet zonder verder over Europa na te denken. Maar gaat dat denken verder in de richting van Fort Europa, met zware grensbewaking en al, of naar een solidair Europa? De globale Noord Zuid tegenstelling verdwijnt naar een verre achtergrond, terwijl Nederland nog steeds een macht is die exorbitante voordelen heeft bij zijn rol in de internationale arbeidsdeling, als spil in de belastingontwijking door supranationale ondernemingen en de superrijken, met een financiële sector die verhoudingsgewijs heel groot is. Die logistieke rol speelt mee bij de banden met de Verenigde Staten, zakelijk maar ook militair. Een nieuw Plan van de Arbeid zou met dergelijke misstanden korte metten moeten maken. Mogelijk denkt Michiel Zonneveld ook in die richting, maar je zou er een duidelijker uitwerking van willen zien.

De beschrijving van de rol die de overheid weer zal moeten spelen, zullen velen herkennen. Het neoliberale denken is toch niet zo'n goed idee gebleken. Maar hoe krijg je de overheid zo ver? Een nieuw uiterst rechts kabinet zal zeker meer gaan optreden dan de grote uitsteller Rutte. Alleen niet in de richting van een eerlijke duurzame samenleving. En dat is nu juist één van de 'nieuwe' thema's die we in het verhaal van Zonneveld herkennen. Als je in kleine stappen wilt denken, en gebruik wilt maken van de ruimte die er nu is, moet je wel een overheid hebben die daarin mee wil denken en bijvoorbeeld coöperaties faciliteert in plaats van tegenwerkt.

Bestaande macht breken

Ik heb de indruk dat de schrijver dat ziet en tegelijk niet precies weet wat hij er mee aan moet. Nu ben ik zeker geen voorstander van het maken van prachtige blauwdrukken. De ervaring leert dat die niet werken. Maar zou je niet op veel onderwerpen waar het woord overheid staat, liever over de gemeenschap willen spreken? Gebaseerd op zelforganisatie van de mensen in hun rol als producenten, burgers, en gebruikers. Zogezegd van onderop en niet van bovenaf? 
Zonneveld wil duidelijk buiten bestaande denkkaders stappen. Niet alleen maar links/rechts denken. Niet uitgaan van wat er is, maar van wat mogelijk is te maken. En daarbij loopt hij zeker tegen het bestaande systeem aan. Om nieuwe initiatieven kans van slagen te geven, moeten we de bestaande macht breken. (p.141) We moeten uit de fatale cyclus ontsnappen (...). De cyclus waarin een financiële elite zich aan het betalen van belastingen onttrekt, er niet voldoende wordt geïnvesteerd in wat voor ons allen van belang is, speculatie in niet-productieve investeringen de overhand krijgt en de ongelijkheid toeneemt. (p.150)

De kapitalistische olifant wordt aangeraakt, maar niet in kaart gebracht. Dat kan liggen aan de wens om ook in het taalgebruik nieuwe woorden te vinden voor nieuwe problemen. Alleen vroeg ik me af toen de kern van de huidige maatschappij als 'uitholling' werd beschreven, waarom noemen we het beest niet bij de naam? Financialisering lijkt alom tegenwoordig. Het systeem is wel van vorm veranderd. Om het te begrijpen kom je er niet met sjablonen van honderd of honderdvijftig jaar geleden. Tegelijk lijken veel omstandigheden wel op de tijd van het oude Plan. Er is geen greep op de zich verrijkende elites. De ongelijkheid neemt toe. Opnieuw worden bevolkingsgroepen die 'anders' zijn als zondebokken aangewezen door aan invloed winnende demagogen. Voeg daar de internationale onzekerheid aan toe met nieuwe conflicten tussen de grootmachten en een ecologische ontwikkeling volgens een rampscenario. We moeten de meervoudige crisis van het systeem nog veel beter analyseren. Dat lijkt een grote uitdaging, maar als we het niet doen, hoe kunnen we dan de macht vormen om een nieuw Plan van de Arbeid door te zetten?

Noot

(1) Michiel Zonneveld, Plan van de Arbeid. Querido Fosfor, Amsterdam/Antwerpen, 2023.

Overgenomen van Solidariteit.