Navalny en wij, drie linkse Russen over zijn politieke erfenis

Hoe ziet links in Rusland de erfenis van de politiek van Alexei Navalny? Welke rol heeft hij gespeeld in de politisering van de Russische samenleving? Wat zou zijn uiteindelijke politieke nalatenschap kunnen zijn? Drie bijdragen van links.

Groesja Gilayeva

In de zomer van 2020 beleefden we een repetitie van de dood van Alexei Navalny. Toen deden de Russische veiligheidsdiensten een eerste, gelukkig onhandige, poging om de ongewenste politicus uit de weg te ruimen. Twee dagen lang werd hij vastgehouden in een ziekenhuis in Omsk, terwijl zijn familie en medewerkers werden verhinderd om ervoor te zorgen dat hij werd behandeld door artsen die niet afhankelijk waren van de genade van de Russische staat. Het nieuws dat Navalny zou blijven leven en dat zijn behandeling en revalidatie in Duitsland succesvol waren verlopen, werd door velen in de Russische oppositie met opluchting ontvangen. Alsof het allemaal niet echt was, was Navalny opgestaan uit de dood en zou hij ons verrassen met zijn onderzoeken en de moordenaars ontmaskeren.

De verwachtingen werden snel ingelost. 'Ik heb mijn moordenaar gebeld. Hij bekende' was de titel van een legendarisch YouTube-masterpiece dat Navalny's gesprek met een van zijn FSB-gifmengers vastlegde. Wat kon het Kremlin doen? Het deed wat het altijd doet: tegenstrijdige versies verspreiden en alles ontkennen. Poetins woordvoerder Dmitri Peskov noemde het onderzoek nep en Poetin zelf omschreef het als 'legalisatie van materiaal van de Amerikaanse inlichtingendiensten'. Met andere woorden, Poetin erkende zelfs de waarheidsgetrouwheid van het onderzoek en trok alleen de auteursrechten in twijfel. Hij voegde er zelfs onheilspellend aan toe: 'Als we dat hadden gewild, hadden we het tot een einde gebracht.'

Hoe verbaasd en woedend Poetin moet zijn geweest toen Alexei Navalny op 17 januari 2021 terugkeerde naar Rusland, kunnen we nu pas begrijpen. Het lijkt erop dat de laffe 'baas' niet alleen zijn belangrijkste tegenstander wilde doden, maar hem ook wilde martelen. Alexei's terugkeer naar Rusland kostte hem 3 jaar in de gevangenis, 300 dagen in voorarrest, eindeloze rechtszaken en verzonnen zaken, een gevangenisstraf van minstens 30 jaar, het onvermogen om zijn kinderen op te voeden en bij zijn vrouw te zijn, en de strafrechtelijke vervolging van zijn medewerkers en alle advocaten die betrokken waren bij zijn verdediging. Op 16 februari werd het leven van Alexei Navalny onder nog onduidelijke omstandigheden beëindigd. Wat was de reden voor zo'n wrede en compromisloze wraak?

Navalny heeft de manier waarop onze medeburgers over politiek denken veranderd. Door terug te keren naar Rusland, zijn eigen leven op het spel te zetten voor de toekomst van zijn land, door de volledige verantwoordelijkheid op zich te nemen voor iedereen die gelooft in verandering in Rusland en in de mogelijkheid van rechtvaardigheid, democratie en vrede in de post-Sovjetruimte, heeft Alexei bewezen dat er een plaats is voor oprechte en onbaatzuchtige daden in de politiek. Hij bewees dat ten koste van zijn leven. Hij is er niet meer, maar zijn belofte blijft bij ons: 'Een andere wereld is mogelijk.'

Alexei Navalny heeft de Russische oppositie geen duidelijke strategie, geen politieke doctrine en geen handleiding voor subversieve anti-Kremlin technologieën nagelaten. Hij liet geen opvolger of nalatenschap achter die kan worden toegeëigend. Maar Alexei heeft ons wel het kostbaarste en kwetsbaarste geschenk van allemaal nagelaten. Weet je nog hoe jij en ik lachten toen Navalny de arme Konstantin Kudryavtsev noemde, die onmiddellijk na het onderzoek verdween? Herinner je je al die hilarische memes en liedjes over de 'aquadisco' die we naar elkaar stuurden? Herinner je je de gele badeendjes, 'Don'tCallHimDimon'-schoenen, gouden wc-borstels en nog veel meer? Dat zijn onze gedeelde herinneringen, onze collectieve lach ondanks alles. Alexei Navalny leerde ons samen te lachen en te vechten ondanks onze verschillen, hij gaf ons de ervaring van solidariteit. En alleen in solidariteit, in het vermogen om andere stemmen te horen en elkaar te hulp te schieten, zal de herinnering aan Alexei voortleven.

Ja, Alexei was een sterke leider. Maar hij heeft die kracht nooit willen gebruiken om zijn persoonlijke macht te consolideren. Hij zei dat als hij de presidentsverkiezingen zou winnen, hij als eerste het presidentschap zelf zou afschaffen. We moeten begrijpen ‒ het Kremlin heeft dat al begrepen, daarom vertrappen de mannen in het zwart woedend bloemen bij spontane herdenkingen en arresteren ze degenen die niet bang waren om in het openbaar afscheid te nemen van Alexei ‒ dat Navalny's zaak veel breder is dan zijn eigen organisatie. Daarom is zijn zaak zo gevaarlijk voor het Russische regime. Het is de zaak van iedereen die wil deelnemen aan het leven in zijn land.

Elke stem telt. Niet voor niets speelden vrouwen zo'n belangrijke rol in Navalny's team: Ljoebov Sobol, Kira Jarmysj, Maria Pevtsjikh (aangegeven als buitenlandse agenten en gezocht door de Russische politie), Lilia Tsjansjeva (7,5 jaar cel), Ksenia Fadeeva (9 jaar cel). Alexei's vrouw Yulia was altijd een toonbeeld van zelfbeheersing, waardigheid en moed en gaf het voorbeeld van wat het betekent om in de moeilijkste momenten samen te zijn. Toen Joelia Navalny het nieuws over de dood van haar man vernam, verklaarde ze onmiddellijk dat de zaak van Alexei niet in de steek zou worden gelaten en op 19 februari hield ze een toespraak waarin ze beloofde de strijd voort te zetten om 'ons land terug te nemen voor onszelf'.

Dankzij het milieu dat rond Navalny is ontstaan, is de plaats van een vrouw in de Russische politiek en openbare ruimte niet langer beperkt tot de verdediging van 'traditionele familiewaarden'. Een vrouw werd niet alleen een medewerker, een trouwe kameraad en een organisator, ze leidt nu de voorhoede in de strijd voor vrede en de mogelijkheid van een andere toekomst. Dat allemaal terwijl het Russische parlement zich opmaakt om het feminisme tot extremistische ideologie te verklaren, terwijl de controle van de staat over vrouwenlichamen actief wordt versterkt, terwijl boeken die 'LHBT promoten' uit de verkoop en uit bibliotheekcollecties worden gehaald en terwijl LHBT-personen vogelvrij zijn verklaard als een 'extremistische internationale beweging'.

Hoewel zowel de feministische beweging als links Alexei vaak hebben bekritiseerd, zijn het zijn activiteiten die die kritiek, en dus zelfkritiek, mogelijk hebben gemaakt. In de loop van zijn politieke activiteiten is Navalny herhaaldelijk van tactiek en strategie veranderd. Hij bekritiseerde zichzelf en veranderde zijn standpunten, toonde flexibiliteit en levendigheid van geest, in plaats van hardnekkige koppigheid en het verlangen om als winnaar uit elk geschil te komen, dacht hij na over wat nuttig is voor de gemeenschappelijke zaak en weigerde te doen wat die zaak schaadt. Navalny liet ons zien hoe 'politieke technologieën' kunnen worden uitgevonden en gebruikt, niet om de massa's te manipuleren, maar om ieder van ons het gevoel te geven deel uit te maken van een gemeenschappelijke strijd en solidair te handelen.

En nu, nu we rouwen om zijn overlijden, rouwen we niet om een enkele leider, maar om een man die ons vertrouwen in onszelf gaf. In de plaats van één zullen er velen komen.

Kirill Medvedev

Een tiental jaar geleden slaagde Navalny erin om de Russische oppositiepolitiek, die tot dan toe beperkt was gebleven tot een parochiale botsing tussen anti-Sovjetliberalen en pro-Sovjethardliners, in een relevante mondiale context te plaatsen. In die tijd zag de wereld een opkomende vraag naar een nieuw populisme, omdat 35 jaar neoliberaal bestuur de strijd van grote ideeën in de politiek had afgeschaft, prioriteit gaf aan de markt en technologie van bestuur, gesloten heersende kasten had gecreëerd en het democratische proces had verzwakt. Dat leidde allemaal aan de ene kant tot ontgoocheling over de politiek en aan de andere kant tot groeiende ontevredenheid over het establishment.

In Rusland zijn dergelijke mondiale trends duidelijk zichtbaar, ondanks de specifieke kenmerken van na de Sovjet-Unie. Aan het begin van de jaren 2010 kwam ons land onder het bewind van een corrupt autoritair blok dat het Jeltsinisme opvolgde, de voortzetting van markthervormingen combineerde met meer staatscontrole en zijn greep op de macht consolideerde, wat allemaal mogelijk werd gemaakt door het gebrek aan interesse in politiek bij de meerderheid van de burgers. Depolitisering hield verband met de deprimerende herinnering aan de jaren 90, met de angst om een deel van de verbeteringen die sindsdien waren bereikt te verliezen, en werd door de autoriteiten opzettelijk versterkt.

Desondanks groeide de ontevredenheid en verspreidde ze zich over verschillende segmenten van de samenleving. De protesten van 2011-2012 waren de grootste publieke opstand sinds het begin van de jaren 1990. Ze brachten Navalny in de voorhoede van de oppositie en hielpen hem om zijn visie op een populistisch project op Russische bodem verder te formuleren. Waaruit bestaat dat? Het gaat om het mobiliseren van dat deel van de samenleving dat, als het vakkundig en respectvol wordt aangeboden, bereid is om over te stappen van apolitieke passiviteit of hersenloze deelname aan verkiezingsrituelen naar de praktijk van samenwerking. Het maakt niet uit wat je opvattingen en waarden zijn, het gaat erom of je de parasitaire kaste van oplichters en dieven uit de macht wilt zetten. Het is belangrijk of je van je land wilt houden, niet als het leengoed van je meester, maar als een fatsoenlijke plek voor mensen om te leven. En of je bereid bent om hier iets voor te doen, of je nu meedoet aan een collectieve actie, deelneemt aan een verkiezingscampagne of geld doneert.

Politiek moet competitief en technisch onderlegd worden, zei Navalny, en hij lokte zelf verhitte debatten en concurrentie uit door samen met zijn team het land te bestrijken met een netwerk van campagnekantoren. Net als Assange maakte hij handig gebruik van het internet om hermetisch afgesloten, machtige bedrijven en inlichtingendiensten bloot te leggen aan het publiek. Terwijl hij probeerde een nieuwe actieve meerderheid op te bouwen in het electoraat van Poetin, begaf hij zich ook op links terrein: met zijn onderzoeken werd zijn afkeer van de rijken onderdeel van de mainstream van de oppositie, eiste hij meer steun voor gezondheidszorg en onderwijs en een verhoging van het minimumloon, en probeerde hij vakbonden op te bouwen. Een deel van links haatte hem machteloos en probeerde hem, om zichzelf gerust te stellen, te framen als een ouderwetse liberaal, een proxy van het Westen of het Kremlin. Een ander deel van links dankt Navalny niet alleen aan zijn politieke ontwaken, maar ook aan het feit dat het, door de praktijken van Navalny's activisten aan te passen, groeide door samenwerking en concurrentie met hen.

De voor de Russische politiek ongebruikelijke combinatie van charmante openheid en het (zelf)vertrouwen van een succesvolle man uit de middenklasse, maakte zijn concurrenten woedend, maar hielp Navalny om het onaantrekkelijk pathetische imago van de oppositie te overwinnen en een publiek te bereiken dat voorheen voor de oppositie onbereikbaar was.

Navalny verpersoonlijkte verschillende verenigende ideeën. Is het nodig om de barrière te overwinnen tussen 'het land van de iPhone en het land van het chanson', een mystieke scheiding die essentieel is voor velen in de regering en onder de intelligentsia? Of is de belangrijkste taak misschien het consolideren van de liberalen aan de macht en in de oppositie tot één vuist? Het uiteindelijke antwoord lijkt nu dit te zijn: om moreel en institutioneel de demofobe, depolitiserende erfenis van de jaren '90 te overwinnen, om het actieve deel van de samenleving op nieuwe fundamenten te verenigen, was het nodig om alle banden te verbreken met de liberalen die met het systeem samenwerkten, wat Navalny deed in een van zijn laatste briljante teksten.

'Ik heb een waanzinnige hekel aan degenen die de historische kans die ons land begin jaren negentig kreeg, hebben verkocht, weggedronken en verkwanseld. Ik haat Jeltsin met 'Tanya en Valya', Chubais en de rest van de corrupte maffioso-familie die Poetin aan de macht heeft geholpen. Ik haat de oplichters, die we om een of andere reden hervormers noemden... Ik haat de opstellers van de domste autoritaire grondwet, die ze aan ons idioten verkochten als een democratische grondwet, waarbij ze de president zelfs de bevoegdheden gaven van een volwaardige monarch.' Het lijdt geen twijfel dat dat een fundamenteel principe is in het politieke testament van Navalny.

Ooit besloot hij, in zijn eigen woorden, om van zichzelf de politicus te maken waar hij al zo lang op wachtte. Iemand die 'naar vergaderingen op binnenplaatsen zou komen, toespraken zou houden, onderzoeken zou uitvoeren, interessante projecten op en buiten het internet zou lanceren.' Daarna moest hij nog veel verder gaan en met zijn persoonlijke voorbeeld bewijzen dat politieke strijd onbaatzuchtigheid, moed en bereidheid om te sterven vereist. Zo'n vreemde overtuiging is op zichzelf al onverteerbaar voor de autoriteiten, die vasthouden aan het cynisme, de samenzweringen en het relativisme die in de samenleving zijn geïndoctrineerd. Navalny, die geenszins een marginale fanaticus was, maar eerder een door en door succesvol publiek politicus naar burgerlijke maatstaven, bleef tot het laatst toe bij zijn fatale politieke gok. En dat maakte zijn slag in de 'eindstrijd tussen goed en neutraal' bijzonder verpletterend.

Iedereen zou zich meer op zijn gemak hebben gevoeld als Navalny zijn reis was begonnen met iets fatsoenlijkers dan de giftige betogen van LiveJournal van eind jaren 2000, haatzaaiende toespraken en Russische marsen. Maar nadat de moord in de Polar Wolf kolonie een einde maakte aan zijn biografie, is het niet langer de vraag of Navalny op een andere manier Navalny had kunnen worden. Helaas, hij kon het niet. Nu is het aan de mensen die hij ooit inspireerde met hoop en bleef inspireren, bevriezend in eenzame opsluitingcellen en kronkelend van vergif, om die hoop voort te zetten en zo goed mogelijk te vullen met politieke inhoud.

Marina Simakova

Er was geen consensus over de figuur van Alexei Navalny bij Russisch links. Sommigen sympathiseerden met hem als met een onvermoeibare strijder wiens strijd heviger werd naarmate Poetins regime verhardde. Anderen beschouwden hem sceptisch als een vertegenwoordiger van een bepaalde middenklasse van advocaten, die voortkwam uit het vet van de olierijke jaren 2000. Zijn krachtige en harde retoriek, zijn performatieve mannelijkheid en de erkenning en steun die hij kreeg van de liberale oppositie (die in Rusland historisch gezien naar liberaal rechts neigde) versterkten alleen maar sommige sceptische stemmen van links.

Ondertussen brachten de anticorruptieprotesten die Alexei en zijn medestanders eind 2010 organiseerden zijn volgelingen, medereizigers en zelfs degenen die aan hem twijfelden samen. Nu, tegen de achtergrond van de Russische agressie tegen Oekraïne, kan men zich herinneren hoe Poetin over de protesten van Navalny sprak: hij waarschuwde dat dergelijke acties Rusland naar een Oekraïens scenario zouden kunnen leiden, zoiets als Euromaidan uitlokken en effectief tot een staatsgreep leiden. Poetins opmerkingen bevestigden alleen maar dat degenen die zich aansloten bij de anticorruptieprotesten van Navalny juist handelden.

Het belang van Navalny en zijn werk voor de linkse beweging is niet beperkt tot zijn protestactiviteiten. En als het de historische taak van links is om sociale kwesties te politiseren, dan is het de moeite waard om iets te zeggen over hoe Navalny dat deed. Hij was geen linkse politicus. Hij gebruikte geen van de linkse ideeën, of het nu de lessen uit het verleden waren of de debatten van het heden. Zijn politieke oriëntatie kan worden omschreven als liberaal-patriottisch ‒ het was gebaseerd op een sterke visie van een vrij en bloeiend Rusland.

Een land dat ooit zou herrijzen na jaren van onderdrukking door zijn politieke leiders. In de jaren 90 werd het verscheurd door voormalige functionarissen en toekomstige oligarchen. Later werd het geplunderd door de bureaucraten van Poetin en vernederd door de president zelf toen hij alle takken van de macht greep. Navalny heeft zich consequent verzet tegen die systemische vernedering die politieke instellingen, burgerlijke instellingen en het Russische volk voortdurend hebben ondergaan. Terwijl Poetin noch in het politieke proces noch in de autonomie van de samenleving geloofde, geloofde Navalny in beide.

Vandaag de dag lijkt 'het volk' misschien een achterhaald politiek concept. Maar Navalny bleef het gebruiken. Misschien koos hij het als jurist: volgens de Russische grondwet is het multi-etnische volk van Rusland de soevereine en enige bron van macht in het land. Misschien gaf hij er de voorkeur aan als democraat en populist: de term paste bij zijn op het volk gerichte politiek, die mensen met de meest uiteenlopende opvattingen en ideologische gewoonten omarmde. In feite viel Navalny altijd op door zijn rechttoe rechtaan democratisme. In dit geval moet democratisering niet worden opgevat als politieke elasticiteit of vertrouwen op een brede consensus over alle kwesties.

Het democratisme van Navalny bestond erin dat hij een beroep deed op de breedste lagen van de bevolking. Hij sprak altijd rechtstreeks tot de massa. Ironisch genoeg probeerde de politicus, die zelf een product was van de massacultuur van het Poetinisme, de politieke vestingwerken van die massacultuur kapot te maken. Onderweg wees hij op de ziekten waaraan die cultuur leed: wantrouwen jegens anderen, het cultiveren van privézones, de angst om comfortabele plaatsen te verlaten en luie baantjes te verliezen, de neiging om activisme te zien als een zinloze sociale last en het idee dat politiek een vuil spelletje is. Dat heeft allemaal bijgedragen aan de massale depolitisering van de Russen.

Het is geen toeval dat Navalny niet alleen als onderzoeksjournalist en politicus werkte, maar op allerlei manieren en vooral als mediamanager. Hij vertrouwde op snelle en publieke, dat wil zeggen massale informatiekanalen, waarmee hij Poetins functionarissen ontmaskerde en opriep tot protest. En die mediastrategie leverde resultaten op in termen van politieke mobilisatie. Aan het eind van de jaren 2010 hadden de mensen die zich aansloten bij het team van Navalny en het leger van zijn aanhangers geen eerdere politieke of activistische ervaring. Tegen de achtergrond van de groeiende apathie die gepaard ging met de toenemende autoritaire tendensen in Rusland, was dat een succes.

Navalny's democratisering was anti-elitair. En één punt is het waard om hier te benadrukken. Tijdens de lange jaren van Poetins macht deelden verschillende groepen in de Russische samenleving een elitair sentiment: dat waren de oligarchie en de nouveau riche, high-society mensenmassa's en roddelcolumnisten, top- en middenmanagers, systeemliberalen die voor de staat en zijn instellingen werkten, niet-systeemliberalen in de oppositiemedia, erfelijke intellectuelen, enzovoort. Natuurlijk begreep elk van die groepen de elite en haar eigenschappen op haar eigen manier.

Maar het streven om er een te zijn, ongeacht hoe het werd begrepen, bleef onveranderd. Navalny heeft die houding nooit gedeeld. Hij maakte elitaire en bohemienachtige vrijetijdsbestedingen belachelijk, of het nu ging om opzichtige consumptie, high-society bijeenkomsten of transgressieve genoegens. Op dezelfde manier ironiseerde Isaac Deutscher in het midden van de jaren 1960 de bevrijde culturele bohémiens die geloofden dat een psychedelische revolutie in de individuele geest een voldoende voorwaarde was voor universele emancipatie.

Bovendien was het Navalny's anti-elitisme waar de politisering van de sociale vraag plaatsvond. Niet alleen zijn politieke stijl was anti-elitair, maar ook de inhoud van zijn werk bij het onderzoeken van corruptieplannen. Tijdens de conservatieve wending van het regime, dat praten over politiek en materiële levensomstandigheden verving door een mantra over het belang van traditionele waarden, kreeg de nadruk op de sociaaleconomische kwestie een speciaal gewicht. Tegelijkertijd brachten de onderzoeken van Navalny en het ACF niet alleen herhaaldelijk aan het licht hoe corrupt Russische functionarissen en de inner circle van de president waren. Hun onderzoeken brachten een eenvoudig idee tot uitdrukking: het eigendom van de Russische autoriteiten is niets anders dan diefstal.

De omvang van die diefstal was zo groot dat de ontdekking ervan de mensen onvermijdelijk deed inzien hoe groot de omvang van de sociale onrechtvaardigheid was. Degenen aan de top van het Poetin-regime hadden middelen gestolen die voldoende zijn voor een fatsoenlijk leven voor iedereen ‒ en ze stalen een heel land van de Russische burgers. De tijd is rijp om het terug te nemen. In dat licht van de strijd voor sociale rechtvaardigheid wordt een van de punten van Navalny's verkiezingsprogramma voor 2018 ‒ het organiseren van een speciaal systeem voor het verdelen van de opbrengsten van de onrechtvaardige privatisering van de jaren '90 ‒ nog duidelijker.

Degenen die deelnamen aan rally's en anticorruptieprotesten herinneren zich misschien dat Navalny riep: 'Wie is hier de macht?' Die vraag werd altijd gevolgd door het antwoord 'Wij zijn hier de macht!'. ‒ Dat was wat het protesterende publiek samen met Navalny zelf terugschreeuwde. Dat scanderen werd meestal meerdere keren herhaald tijdens elke bijeenkomst. De slogan 'Wij zijn hier de macht!' is ontstaan tijdens de protesten van 2011-12 en heeft lang deel uitgemaakt van het repertoire van deelnemers aan latere protesten ‒ het was te horen tijdens massale acties tegen de wreedheden van het regime, tegen de politieke vervolging en onderdrukking die Navalny zelf later fataal werden.

'Wij zijn hier de macht!' is niet alleen een luide en veeleisende slogan. Het is ook een iconische illustratie van de politieke impact van Navalny's werk op de Russische samenleving. In tegenstelling tot de post-Sovjetallergie voor elke vorm van collectief zelfbegrip, is Navalny erin geslaagd iets heel belangrijks te doen. Hij is erin geslaagd om politiek gefrustreerde maar extreem verdeelde mensen het object van hun verlies te geven ‒ hun politieke 'wij'. En ook om hen eraan te herinneren dat macht kan worden genomen of gevormd, maar niet gegeven.

Op 24 februari 2022 ontketende het Kremlin een misdadige oorlog tegen Oekraïne en stal het dat 'wij' door de inwoners van beide landen te bedreigen met fysieke vernietiging en honderdduizenden Oekraïners en Russen te vernietigen. De felle strijd om 'ons' is een zaak van leven en dood geworden, en de moord op Navalny is een van de tragische episodes in die strijd. Ongetwijfeld is het de taak van links om te onteigenen wat gestolen is ‒ om het 'wij' weg te nemen van het dodelijke regime en het weer tot leven te brengen.

Dit artikel stond op Posle. Nederlandse vertaling redactie Grenzeloos.

Jacobin.nl vertaalde een bijdrage van Ilja Budraitskis met de titel Navalny leerde de oppositie in Rusland hoe je de massa mobiliseert.

Reactie toevoegen

Plain text

  • Toegelaten HTML-tags: <a href hreflang> <em> <strong> <cite> <blockquote cite> <code> <ul type> <ol start type> <li> <dl> <dt> <dd>
  • Web- en e-mailadressen worden automatisch naar links omgezet.
  • Regels en alinea's worden automatisch gesplitst.
Uw reactie zal niet meteen verschijnen, deze wordt eerst goedgekeurd door de beheerder.
pagetoptoptop