Gesprek met auteur van ‘Ukraine and the Empire of Capital, From Marketisation to armed Conflict

In haar boek 'Ukraine and the Empire of Capital, From Marketisation to armed Conflict', beschrijft Joeloja Joertsjenko hoe in Oekraïne niet etnische tegenstellingen, maar botsingen tussen oligarchische fracties het land uit elkaar speelden. Het boek is geen makkelijke hap, ik vermoed omdat het oorspronkelijk een proefschrift was voor een doctoraat.

Omdat ik het digitaal las, had ik niets aan mijn rode potlood. Dat maakte een bespreking achteraf moeilijk. Dat heb ik dus maar laten liggen, tot ik het volgende interview met de auteur over haar boek tegenkwam. Het interview doet geen recht aan de gedetailleerde manier waarop Joertsjenko in haar boek de wisselwerking analyseert van opeenvolgende botsingen tussen concurrerende oligarchische fracties met de evolutie van bevolkingsgroepen. Maar het geeft toch een beeld van de denkwijze van de auteur. Daarom bij deze.

In uw boek benadrukt u het belang van binnenlandse factoren om te begrijpen hoe Oekraïne is gekomen waar het nu is. Waarom? Kunt u deze factoren schetsen?

Oligarchieën

Veel discussies over Oekraïne gaan over internationale spanningen – tussen de NAVO en Rusland, of de Verenigde Staten en Rusland – waarbij Oekraïne wordt gezien als een deken die in verschillende richtingen wordt getrokken.

Maar we moeten kijken naar wat binnen Oekraïne is gebeurd om te begrijpen hoe het geëvolueerd is van een land dat in 1991 met een overweldigende meerderheid stemde voor onafhankelijkheid – ook op de Krim en in Donbas – naar het “referendum” in 2014 om de Krim en de separatistische “republieken” in Donbas te annexeren. De binnenlandse dynamiek is uiterst belangrijk om te begrijpen hoe onverantwoordelijke, egoïstische lokale politici de voorwaarden creëerden die buitenlandse interventies mogelijk maakten.

In de jaren negentig ontstonden in verschillende delen van Oekraïne oligarchische groeperingen. In die tijd was Rusland economisch verzwakt en politiek gedestabiliseerd. Ook de aantrekkingskracht van Rusland in de regio was verzwakt. Hierdoor ontstond ruimte voor binnenlands kapitaal in Oekraïne om te groeien zonder al te veel buitenlandse inmenging.
Eind jaren 1990 was in het oosten een belangrijk blok van energie-intensief industrieel kapitaal ontstaan, met sterke economische banden met het regime van Poetin door de afhankelijkheid van de import van gas.

Uit deze verschillende oligarchische groepen ontstonden leiders die streden om de politieke macht. Een daarvan was Viktor Janoekovitsj, verbonden met het industriële kapitaal van de Donbas in het oosten. Hij deed mee aan de frauduleuze verkiezingen van 2004 die leidden tot de Oranjerevolutie, en in 2010 nam hij het opnieuw op tegen de toenmalige president Viktor Joesjtsjenko.
Hun verkiezingscampagnes van 2010 waren erop gericht de stemmen van de meerderheid van de bevolking in het oosten (Janoekovitsj) of het westen (Joesjtsjenko) te winnen. Deze splijtzwam in de verkiezingscampagnes speelde een sleutelrol in het consolideren van de idee van “twee Oekraïnes”.

Moskou

Heeft Rusland een rol gespeeld bij het aanwakkeren van dit idee, en zo ja, waarom?
Rusland begon het idee van een Russky Mir (“Russische wereld”) te promoten via lokale media jaren voor de gebeurtenissen van 2013-2014, met name op de Krim en in de Donbas, die de grootste etnisch Russische bevolkingsgroepen binnen Oekraïne hebben.

De imperiale ambities van Rusland werden met de val van de Sovjet-Unie nieuw leven ingeblazen. We zien dit in de toespraken van Poetin, waarin hij Oekraïne weinig meer noemt dan een provincie van Rusland, een provincie zonder eigen politieke identiteit, cultuur of taal. Het fascisme van Poetin is niet gebaseerd op diversiteit maar op eenvormigheid: we zijn allemaal dezelfde mensen die dezelfde taal spreken en daarom moeten we allemaal in hetzelfde land zijn.

Door de historische relatie te begrijpen tussen Oekraïne en Rusland die er een is van uitroeiing en uitsluiting van de Oekraïense taal, cultuur en literatuur, begin je te begrijpen waarom zoveel mensen in Oekraïne tweetalig zijn of gewoon Russisch spreken en niet zo goed Oekraïens.
Deze visie van een gedeelde lotsbestemming maakte deel uit van de Russische aanspraken op Donbas, maar er is ook een economische component. Er zijn veel industrieën in Donbas – en in het zuiden van Oekraïne – die sterk geïntegreerd zijn met de Russische industrie, waar onderdelen voor het leger en andere productielijnen worden gemaakt waarover Rusland de controle niet wil verliezen.
Tot 2014 probeerde Rusland met zachte indoctrinatie zijn invloed en controle in Oekraïne te behouden, maar toen dat niet lukte, greep het naar militair ingrijpen.

Wat is de rol van Oekraïnes streven naar integratie in de Europese Unie?

Onder Joesjtsjenko was er een toenaderingsproces tussen Oekraïne en de EU, waarbij een vrijhandelsovereenkomst werd ondertekend. In 2013 stond de regering van Janoekovitsj op het punt de vrijhandelsovereenkomst te ondertekenen die zij zelf mee hadden opgesteld. Maar Janoekovitsj weigerde op het laatste moment te tekenen onder druk van Rusland en enkele lokale oligarchen.
Als Janoekovitsj erin was geslaagd nauw met Rusland samen te werken en de feitelijke besluitvorming aan Rusland had overgedragen, was het misschien niet tot de daaropvolgende oorlog en invasie gekomen. Maar Oekraïners gingen daar niet mee akkoord.

Maidan

En dit is wat de Maidan protesten op gang bracht?

De protesten begonnen met de weigering van Janoekovitsj om het akkoord te ondertekenen, maar de Maidan kwam pas echt op gang in de nacht van 30 november, toen Janoekovitsj de politie eropuit stuurde om demonstranten op het centrale plein van Kiev in elkaar te slaan.
Daarna werden de protesten massaal: meer dan een miljoen mensen verzamelden zich in Kiev, een stad met slechts een paar miljoen inwoners. Demonstranten eisten nu het aftreden van Janoekovitsj en onmiddellijke verkiezingen, en de protesten verspreidden zich naar pleinen in heel Oekraïne, waaronder Donetsk, Loehansk, Odessa en de Krim.

Uit enquêtes die ongeveer een week na de protesten werden gehouden, bleek dat politiegeweld, wetteloosheid, corruptie en sociaaleconomische achterstand de belangrijkste redenen waren. De EU-overeenkomst stond op de zevende of achtste plaats.
Maidan was geen coup van het Westen, maar een uiting van onvrede en frustratie. Het was een protestbeweging die al tientallen jaren aan het broeien was. In de jaren die eraan voorafgingen waren er veel protesten tegen sociaaleconomische problemen, tegen roofzuchtige vastgoedontwikkelaars, tegen corruptie, tegen de straffeloosheid van de politie. De mensen waren dat allemaal zat.

Kleptocratie

Maar uit Maidan ontstond wat u een “autoritaire fasciserende neoliberale kleptocratie” noemt…

Om te begrijpen waarom ik spreek over autoritaire fascisering en neoliberale kleptocratie in het Oekraïne van na 2014, moeten we begrijpen wie Petro Porosjenko was, en hoe hij president werd.

Porosjenko was al tientallen jaren actief in de Oekraïense politiek. Hij is een oligarch die vóór zijn verkiezing in 2014 allerlei belangrijke zetels bekleedde. Toen Porosjenko en andere oligarchen en politici de demonstranten toespraken die het aftreden van Janoekovitsj eisten, werden ze uitgejouwd omdat ze werden gezien als onderdeel van hetzelfde oligarchische regime van neoliberale kleptocratie waar de mensen vanaf wilden.

Nadat Janoekovitsj was gevlucht, zei Poetin dat de nieuwe Oekraïense interim-president en -regering onwettig waren, dat er een staatsgreep was gepleegd, en dat Rusland daarom de mensen in Oekraïne moest bevrijden van deze “junta”. Poetin annexeerde vervolgens de Krim en zijn stromannen begonnen een oorlog in Donbas.

Volgens de Oekraïense grondwet is de gekozen president ook de opperbevelhebber van het leger, en alleen zij kunnen het land in oorlog brengen. De oligarchen, in het bijzonder Porosjenko, gebruikten deze situatie om te zeggen: “Kijk, we begrijpen dat iedereen de mensen in de regering wil veranderen; we begrijpen uw frustratie. Maar we hebben een oorlog in het land en we moeten snel handelen. We hebben iemand nodig die ervaring heeft en weet hoe hij het leger moet coördineren. We moeten in de eerste ronde een president kiezen die het leger organiseert om Donbas te verdedigen.”

Dit was het discours waardoor hij in het voorjaar van 2014 werd verkozen. Hij zou niet hebben gewonnen als de oorlog in Donbas niet was begonnen. Het eindresultaat was dat de verworvenheden van de revolutie werden gekaapt door deze oligarchen.
Het is ook belangrijk op te merken dat na het bloedvergieten in Maidan ongure rechtse krachten zelfverdedigingsgroepen begonnen te organiseren om demonstranten te beschermen. Samen met burgers van allerlei pluimage vormden zij vrijwillige bataljons die in Donbas gingen vechten. De wijdverspreide boodschap van deze groepen die ik persoonlijk hoorde was: “Zodra we de Russen eruit schoppen, gaan we afrekenen met de boeven in de regering”.

Porosjenko probeerde een deel van de nationalistische, patriottische retoriek van het vrijwilligersbataljon op te nemen in zijn verkiezingscampagne van 2019, door een beroep te doen op “het leger, de taal, het geloof” en zijn steun voor “deze helden”. Het kostte hem zijn presidentschap.

In werkelijkheid ging de frustratie van de mensen niet weg. In plaats daarvan was er een gevoel dat het nu niet het moment was om de regering te destabiliseren omdat er een oorlog is.

Zelensky

Hoe past Zelensky in dit plaatje?

Meer dan 40% van degenen die in 2019 op Zelensky stemden, deden dat als proteststem tegen Porosjenko en zijn autoritaire fascisering. Degenen die Oekraïners afschilderen als nazi’s zouden hier nota van moeten nemen: zelfs toen het land verwikkeld was in een oorlog waarin Rusland zei dat Oekraïne geen natie was, wilden de Oekraïners geen rechts in de regering.
Maar natuurlijk is er een rechtervleugel die met bepaalde soorten vlaggen zwaait en zegt dat we geen andere etniciteiten willen. Er is een rechtervleugel die het neoliberale economische beleid steunt. Zelensky en zijn partij, de Dienaar van het Volk, zijn meegegaan in de neoliberale cultus van deregulering en minder staat.

Hoewel Zelensky vandaag erg populair is, vergeet men dat zijn ratings vlak voor de invasie door de bodem gingen, omdat hij werd verkozen op basis van populaire slogans, maar geen enkele daarvan waarmaakte.

Deregulering werkt niet in vredestijd, laat staan in oorlogstijd. De staat moet ingrijpen. Deze vrijemarktmensen zullen snel moeten leren, en werk maken van een staat die hen die hoogste prijs hebben betaald in deze oorlog het meeste voordeel geeft uit de wederopbouw van het land waar ze voor vechten. Anders loopt de regering het risico dat mensen gaan proberen af te maken wat ze in 2014 niet hebben afgemaakt – maar nu met wapens in de hand.

Het oorspronkelijke interview: https://www.greenleft.org.au/content/yuliya-yurchenko-ukraines-independence-russias-invasion
Yuliya Yurchenko, Ukraine and the empire of capital, from marketisation to armed conflict, Pluto Press, Londen, 2018.

Overgenomen van Uitpers.