Waarom wenden jongeren zich af van de kapitalistische 'democratie'? Volgens peilingen zien we een generationele ineenstorting van de steun voor democratie. Dat is de bittere vrucht van de mislukkingen van de 'kapitalistische democratie' – die altijd vervormd en hypocriet is geweest.

De realiteit is dat de basis van de kapitalistische democratie (om de paar jaar stemmen voor parlementen of presidenten, een 'vrije pers' en een maatschappelijk leven) de afgelopen jaren aanzienlijk is verminderd. Wereldwijd leven veel mensen nu onder autoritaire regimes of regelrechte dictaturen.

China heeft 18 procent van de wereldbevolking en is een dictatuur van de Chinese Communistische Partij die regeert over een kapitalistische staat. India, met 20 procent van de wereldbevolking, heeft nog steeds verkiezingen, maar heeft nu onder Modi en zijn hindoeïstische chauvinisme systematisch racisme en corruptie in zijn staatsbestel ingebouwd.

Rusland heeft 144 miljoen inwoners en heeft een de facto dictatuur onder Poetin, ondanks de verkiezingen die algemeen als een schijnvertoning worden beschouwd, omdat oppositiepartijen en maatschappelijke organisaties stelselmatig worden vervolgd en hun activisten gevangen worden gezet.

Autoritaire partijen en figuren domineren steeds meer in het westen. Trump, Bolsonaro, Orban in Hongarije. Daarnaast zijn er 'libertariërs' zoals Milei in Argentinië die de staat massaal willen inkrimpen en tegelijkertijd de betrokkenheid van burgers en democratische normen willen verminderen.

De Economist Intelligence Unit, die de World Democracy Index opstelt, concludeerde in 2023 dat 'minder dan 8 procent van de wereldbevolking in een volledige democratie leeft, terwijl bijna 40 procent onder autoritair bewind leeft – een aandeel dat de afgelopen jaren is toegenomen. Het toenemend aantal gewelddadige conflicten heeft de score van de mondiale democratie een flinke deuk gegeven en een herstel na de pandemische jaren van 2020-22 verhinderd.'

En dat was nog vóór de herverkiezing van Trump.

Wat is de oorzaak van de crisis?

Democratie onder kapitalisme is altijd vervormd en smal geweest. Vervormd omdat geld de doorslag geeft en de invloedrijke media worden gecontroleerd door de kapitalistische klasse. Je kunt dus nooit echt zeggen dat verkiezingen 'vrij en eerlijk' zijn als de ideologische onderbouwing van elke verkiezing altijd gebaseerd is op een bevolking die binnen het kapitalisme en de dominante ideeën van de heersende klasse leeft.

Het is smal omdat de opties bij de meeste verkiezingen liggen tussen verschillende manieren om het kapitalisme te beheren. 'Ze zijn allemaal hetzelfde' is de klaagzang van kiezers, die uitgekeken zijn op een smal aanbod van politici die allemaal een groot deel van de consensusopvattingen accepteren, met slechts verschillen op een paar punten.

Daarnaast reproduceert de electorale parlementaire of presidentiële democratie passieve politieke relaties van experts of 'politici' die dingen voor je doen. Het is ook gebaseerd op de verdeeldheid onder het kapitalisme tussen de uitgebuite arbeiders (zowel betaald als onbetaald) en de concentratie van macht door de heersende klasse in een politie-militaire-bureaucratie die hun heerschappij in stand houdt en verdedigt.

Tegelijkertijd kunnen er hervormingen plaatsvinden om de kapitalistische hegemonie te handhaven en het systeem in stand te houden. Kapitaal plus electorale parlementaire democratie is wat het kapitalisme als systeem vaak in stand houdt, de tirannie van het kapitaal dat over ons heerst met de vernis van democratische controle. Dat creëert een cultuur van depolitisering en algemene ontevredenheid (niets verandert/ze zijn allemaal hetzelfde).

De arbeidersklasse in Groot-Brittannië moest gedurende de hele 19e eeuw vechten voor het stemrecht, met massale gevechten, rellen, stakingen en zelfs gewapende opstanden (bijvoorbeeld Newport 1842) toen arbeiders die uitgesloten waren van de politiek vochten voor het stemrecht en voor vertegenwoordigers van de arbeidersklasse in het parlement.

In de 19^e eeuw waren er verschillende hervormingen voordat in 1914-18 de Eerste Wereldoorlog uitbrak. Na die afschuwelijke imperialistische slachting was de heersende klasse doodsbang voor de gevolgen van de Russische revolutie van 1917 en introduceerde algemeen mannenkiesrecht in 1918 en daarna voor alle vrouwen (ouder dan 21) in 1928. (In Nederland werd in 1919 het vrouwenkiesrecht ingevoerd.)

Organisaties van de arbeidersklasse, zoals vakbonden, vormden de in het Verenigd Koninkrijk de Labour Party om hun belangen in het parlement te vertegenwoordigen. Dat was bedoeld om het revolutionaire enthousiasme te temperen met het vooruitzicht van 'geleidelijke hervormingen'. Maar uiteindelijk raakte Labour volledig verknocht aan het kapitalistische systeem en het draaiend houden ervan, door een deel van de rijkdom te herverdelen en wat betere omstandigheden voor mensen te introduceren, terwijl het kapitalisme goed bleef functioneren (en dat ook te laten doen).

Maar in veel delen van het mondiale zuiden is het idee van 'democratie' nooit van de grond gekomen. Onderworpen als koloniën, geslagen en gebrutaliseerd, werden ze vervolgens betutteld als kinderen die niet in staat waren om hun eigen zaken te regelen, en in landen gestopt die kunstmatig waren gecreëerd door willekeurige grenzen. Toen de onafhankelijkheid een feit was, bemoeiden de voormalige koloniale heersers zich er voortdurend mee (staatshoofden werden vermoord, staatsgrepen werden gesteund, de economie werd gemanipuleerd, enzovoort). Het is dan ook geen verrassing dat veel postkoloniale landen moeite hadden om stabiele democratische regimes te vestigen. Dat was het gevolg van het geweld van het kolonialisme en de voortdurende inmenging, zelfs na de formele 'onafhankelijkheid'.

Kapitalisten in het westen hebben parlementaire democratie gewaardeerd als een manier om hun heerschappij te legitimeren en de tegenstrijdigheid die hun systeem creëert te beheersen. Zoals de socialist Oscar Ameringer opmerkte: 'Politiek is de kunst om stemmen te krijgen van de armen en campagnegeld van de rijken, door te beloven dat ze tegen elkaar beschermd zullen worden'.

Lenin pleitte ervoor om de parlementaire democratie onder het kapitalisme niet als een perfect of compleet systeem te zien, want wie de verkiezingen ook wint, het kapitaal controleert nog steeds onze economie en dus onze samenleving: 'De onderdrukten mogen eens in de zoveel jaar beslissen welke vertegenwoordigers van de onderdrukkende klasse hen in het parlement zullen vertegenwoordigen en onderdrukken.'

Ondanks de beweringen voorstander te zijn van een democratische heerschappij, kunnen kapitalisten die ook met alle plezier aan de kant schuiven als ze dat willen, zoals we in de 20e eeuw hebben gezien in fascistisch Italië, nazi-Duitsland en het Spanje van Franco. De kapitalistische klasse is door en door elitair, maar tolereert 'politiek' in een aparte sfeer zolang het hun winsten niet ernstig in de weg staat.

Desondanks hebben socialisten vaak zelfs de beperkte democratie van het kapitalisme moeten verdedigen tegen de kapitalistische klasse en de mediabaronnen. Dat betekent niet dat we slaafs liberaal-democratische politici moeten volgen: het betekent dat we de beginselen van het democratische leven moeten verdedigen, zelfs als we erop wijzen dat dat onder het kapitalisme niet goed kan worden uitgevoerd (zoals zoveel andere 'rechten' die zogenaamd bestaan).

Waarom zien we nu een bijzondere verslechtering van het idee van democratie als een manier om de samenleving te besturen?

De huidige situatie

Ten eerste is de bevestiging van de suprematie van de markt en de reductie van ons allemaal tot consumenten in plaats van actieve betrokken burgers een centraal onderdeel van de neoliberale verschuiving vanaf de jaren 1970. Het neoliberalisme was een tegenoffensief van de kapitalistische klasse om de sociaaldemocratie, de verzorgingsstaat, de gemengde economie en de vakbondsmacht af te breken. Het was grotendeels succesvol, wat heeft geleid tot een minder betrokken bevolking en ook tot een ongelooflijk rijke laag van miljardairs die actief politiek bedrijven voor hun eigen belangen.

Meer dan een decennium van bezuinigingen heeft effect gehad. Het heeft de schaarste-mentaliteit versterkt, het idee dat 'er niet genoeg geld is'. Bij verkiezingen zou het moeten gaan om wat de staat wel of niet kan bieden. Maar de jaren van bezuinigingen en het terugdringen van de publieke sector leiden tot een cynische en depressieve kijk op wat mogelijk is, waardoor de horizon van mensen wordt vernauwd en ze tegen elkaar gaan vechten om de restjes.

De wereldwijde opkomst van autoritair extreemrechts moet in die context worden gezien. Het is een product van de verslechtering van het laatkapitalisme, de verloedering van alles en een aanval op het zelfgenoegzame liberale establishment. Demagogen duiken op met gemakkelijke antwoorden en beloven je te beschermen tegen verschillende vijanden (migranten, transpersonen, 'cancelcultuur', feministen enzovoort) en beloven het herstellen van een natuurlijke orde in de samenleving met starre en duidelijke hiërarchieën en privileges.

In perioden van crisis verlangen veel mensen naar sterke leiders met gemakkelijke antwoorden. Leiders die hen vertellen dat ze zich geen zorgen hoeven te maken, ga maar van je leven genieten, wij zullen wel afrekenen met de 'vijanden' die de dingen erger maken. Die sterke leiders beschermen natuurlijk de echte machthebbers, de steeds rijkere kapitalistische klasse, door de schuld af te schuiven op gemarginaliseerde, minder machtige groepen. Het is een verhaal zo oud als de tijd.

We kunnen ook de rol van China in deze situatie niet buiten beschouwing laten. China laat een kapitalistische wereld zien waar je blijkbaar geen democratie nodig hebt. Er is een explosie van online discussies over hoe goed China is vergeleken met de VS, hoe de mensen daar betere huisvesting en sociale zekerheid hebben. In de context waarin veel jonge mensen boos zijn over wat er in het westen gebeurt en over hun gestolen toekomst zijn ze geneigd om naar het regime van Xi te kijken en te zien dat het gras daar groener is. Misschien hebben we democratie niet nodig – het heeft ons tenslotte Trump opgeleverd?

Er is hier geen tijd om in te gaan op de complexiteit van het moderne China, maar wat we wel in ogenschouw moeten nemen is de realiteit van het leven in China en de groeiende problemen daar die niet verschillen van het Westen, zie bijvoorbeeld dit interview met een Chinese socialist.

Een betere wereld

Hoewel we kritisch zijn over het feit dat democratie een schijnvertoning is onder de tirannie van het kapitalisme, moeten we er niet onverschillig tegenover staan.

Het was interessant om in een enquête te zien dat 47 procent van de Britten het eens was met de stelling 'de hele manier waarop onze samenleving is georganiseerd moet radicaal worden veranderd door middel van revolutie'. Wij zijn het hier 100 procent mee eens! Het vermoeide, instortende kapitalistische systeem zuigt het leven uit ons en de planeet – we werken tot we 70 zijn voor een laag loon, worden uitgebuit en onderdrukt, leven in omstandigheden van schaarste terwijl de rijken in onvoorstelbare luxe leven. Om met de woorden van Audrey Lorde te spreken: 'We kunnen het gereedschap van de meester niet gebruiken om het huis van de meester te ontmantelen, we hebben nieuwe macht, nieuwe organisatie en nieuwe economie nodig om een goed leven voor iedereen te garanderen.'

Beslissingen kunnen nemen over de wereld waarin je leeft en hoe die functioneert is een cruciaal onderdeel van de verwezenlijking van de volledige mens. Het gevoel hebben dat je een stem hebt, dat je kunt meebeslissen en betrokken kunt zijn bij de bredere samenleving betekent dat je kunt opklimmen van slechts een consument of een werknemer tot een persoon die samen met anderen democratische beslissingen neemt.

Dat betekent dat we de kapitalistische klasse uit de macht moeten zetten; we kunnen het eens zijn met Lenin dat 'democratie in wezen de afschaffing van klassenheerschappij betekent'. We moeten onophoudelijk strijden voor het principe van een actieve, betrokken bevolking, met tijd om zowel praktisch als intellectueel deel te nemen aan de besluitvorming. Dat is cruciaal omdat we op deze planeet voor problemen staan die door geen enkele alleenheerser of demagoog kunnen worden opgelost, problemen van ongelijkheid in rijkdom en opwarming van de aarde die we als soort samen zullen moeten oplossen.

Onze creatieve energie in een participatieve democratie is een cruciaal onderdeel van die nieuwe wereld, vrij van klassenonderdrukking en uitbuiting kunnen we wonderen verrichten. Maar dat betekent een gevecht hier en nu om het principe van democratie te verdedigen en uit te leggen hoe we de samenleving anders kunnen organiseren.

Dit artikel stond op Anti Capitalist Resistance. Nederlandse vertaling redactie Grenzeloos.