Met elke dag die voorbijgaat en de laatste jaren in versneld tempo, wordt het steeds duidelijker dat we getuige zijn van een nieuw tijdperk van opkomst van extreemrechts op wereldschaal, vergelijkbaar met het tijdperk van de opkomst van fascistische krachten tussen de twee wereldoorlogen in de twintigste eeuw. Het label 'neofascisme' wordt gebruikt om het hedendaagse extreemrechts aan te duiden, dat zich heeft aangepast aan onze tijd vanuit het besef dat het herhalen van hetzelfde fascistische patroon als in de vorige eeuw niet langer mogelijk is, in de zin dat het niet langer acceptabel is voor de meerderheid van de mensen.

Het neofascisme beweert de basisregels van de democratie te respecteren in plaats van een naakte dictatuur in te stellen zoals zijn voorganger deed, zelfs als het de democratie van haar inhoud ontdoet door de feitelijke politieke vrijheden in verschillende mate uit te hollen, afhankelijk van het werkelijke populariteitsniveau van elke neofascistische heerser (en dus zijn behoefte om al dan niet verkiezingen te manipuleren) en de machtsverhouding tussen hem en zijn tegenstanders. Er is nu een breed scala aan gradaties van neofascistische tirannie, van bijna absoluut in het geval van Vladimir Poetin tot een die nog wat ruimte biedt aan politiek liberalisme zoals in het geval van Donald Trump en Narendra Modi.

Neofascisme verschilt van traditionele despotische of autoritaire regimes (zoals de Chinese regering of de meeste Arabische regimes) doordat het, net als het fascisme van de vorige eeuw, gebaseerd is op een agressieve, militante mobilisatie van zijn volksbasis op een ideologische basis die vergelijkbaar is met die welke zijn voorganger kenmerkte. Die basis omvat verschillende componenten van extreemrechts denken: nationalistisch- en etnisch fanatisme, xenofobie, expliciet racisme, assertieve mannelijkheid en extreme vijandigheid tegenover de waarden van de Verlichting en emancipatie.

De belangrijkste verschillen tussen het oude en het nieuwe fascisme zijn, ten eerste, dat het neofascisme niet afhankelijk is van de paramilitaire troepen die de oude versie kenmerkten – niet in de zin dat ze er niet zijn, maar het houdt ze in een reserverol achter de schermen, als ze er zijn – en, ten tweede, dat het neofascisme niet beweert 'socialistisch' te zijn zoals zijn voorganger. Zijn programma leidt niet tot de uitbreiding van het staatsapparaat en de economische rol daarvan, maar laat zich inspireren door het neoliberale denken in zijn oproep om de economische rol van de staat terug te dringen ten gunste van het privékapitaal. Noodgedwongen kan het echter de andere kant op gaan, zoals het geval is met het regime van Poetin onder druk van de eisen van de oorlog die hij tegen Oekraïne is begonnen.

Terwijl het twintigste-eeuwse fascisme groeide in de context van de ernstige economische crisis die volgde op de Eerste Wereldoorlog en zijn hoogtepunt bereikte met de 'Grote Depressie', groeide het neofascisme in de context van de steeds erger wordende crisis van het neoliberalisme, vooral na de 'Grote Recessie' die het gevolg was van de financiële crisis van 2007-2008.

Terwijl het fascisme van de vorige eeuw de nationale- en etnische vijandelijkheden steunde die heersten in het hart van het Europese continent, tegen de achtergrond van de gruwelijke racistische praktijken die plaatsvonden in de gekoloniseerde landen, bloeide het neofascisme op de mest van racistische, vreemdelingenhatende wrok tegen de stijgende immigratiegolven die gepaard gingen met de neoliberale globalisering of het gevolg waren van de oorlogen die door die globalisering werden aangewakkerd, parallel aan de ineenstorting van de regels van het internationale systeem.

De Verenigde Staten speelden de hoofdrol in het tegenwerken van de ontwikkeling van een op regels gebaseerd internationaal systeem na het einde van de Koude Oorlog, waardoor de wereld snel in een Nieuwe Koude Oorlog terechtkwam.

Het neofascisme lijkt misschien minder gevaarlijk dan zijn voorganger omdat het niet gebaseerd is op paramilitaire verschijningen en omdat nucleaire afschrikking een nieuwe wereldoorlog onwaarschijnlijk maakt (maar niet onmogelijk: de oorlog in Oekraïne heeft de wereld dichter bij de mogelijkheid van een nieuwe wereldoorlog gebracht dan alle gebeurtenissen sinds de Tweede Wereldoorlog, zelfs op het hoogtepunt van de Koude Oorlog in de tijd van de USSR).

Maar het neofascisme is in sommige opzichten gevaarlijker dan het oude. Het twintigste-eeuwse fascisme was gebaseerd op een driehoek van machten (Duitsland, Italië en Japan) die objectief gezien niet in staat waren om hun droom van wereldheerschappij te verwezenlijken, en werd geconfronteerd met machten die economisch superieur aan hen waren (de Verenigde Staten en Groot-Brittannië), naast de Sovjet-Unie en de wereldwijde communistische beweging (de laatste speelde een belangrijke rol in de politieke en militaire confrontatie met het fascisme).

Wat het neofascisme betreft, zijn dominantie over de wereld neemt toe, gedreven door de terugkeer van Donald Trump naar het presidentschap van de VS in een gedaante die veel meer in lijn is met het neofascisme dan tijdens zijn eerste termijn. De grootste economische en militaire macht ter wereld is nu dus het speerpunt van het neofascisme, waarmee verschillende regeringen in Rusland, India, Israël, Argentinië, Hongarije en andere landen samenvallen, terwijl de mogelijkheid dat neofascistische partijen aan de macht komen in de grote Europese landen (in Frankrijk en Duitsland, na Italië, en zelfs in Groot-Brittannië) aan de horizon opdoemt, om nog maar te zwijgen van de kleinere landen in met name Centraal- en Oost-Europa.

Als het waar is dat de mogelijkheid van een nieuwe wereldoorlog beperkt blijft, staat onze wereld voor iets dat niet minder gevaarlijk is dan de twee wereldoorlogen van de twintigste eeuw, namelijk klimaatverandering, die de toekomst van de planeet en de mensheid bedreigt. Het neofascisme duwt de wereld naar de afgrond door de schaamteloze vijandigheid van de meeste van zijn facties tegen onmisbare milieumaatregelen, waardoor het milieugevaar nog groter wordt, vooral nu het neofascisme de macht heeft overgenomen over het naar verhouding meest vervuilende volk ter wereld, namelijk het volk van de Verenigde Staten.

Er is in de wereld van nu geen equivalent van de arbeidersbeweging met haar socialistische en communistische vleugels na de Eerste Wereldoorlog. In plaats daarvan lijden de linkse krachten in de meeste landen aan ernstige verzwakking, nadat de meesten van hen zodanig zijn opgegaan in de smeltkroes van het neoliberalisme dat ze in de ogen van de samenleving geen alternatief meer vormen voor de status quo. Of anders zijn ze niet in staat om zich aan te passen aan de eisen van onze tijd en reproduceren ze de gebreken van links in de twintigste eeuw die tot het historische bankroet hebben geleid.

Al het bovenstaande doet ons inzien dat het tijdperk van het neofascisme in sommige opzichten gevaarlijker is dan het tijdperk van het oude. De nieuwe generatie blijft het brandpunt van onze grootste hoop, en belangrijke delen daarvan hebben hun afwijzing van racisme laten zien, zoals dat tot uiting kwam in de genocidale zionistische oorlog in Gaza, en hun verdediging van gelijkheid van alle soorten rechten, en natuurlijk ook hun verdediging van het milieu.

In het licht van de wereldwijde opkomst van het neofascisme is er een vitale en dringende noodzaak om de confrontatie aan te gaan door het samenbrengen van de breedste ad hoc allianties ter verdediging van de democratie, het milieu en de rechten van mannen en vrouwen en migranten, met de verscheidenheid aan krachten die deze doelen omarmen, terwijl we werken aan de wederopbouw van een wereldwijde stroming die zich verzet tegen het neoliberalisme en het publieke belang verdedigt tegen de dominantie van particuliere belangen.

Dit artikel stond op Al-Quds al-Arabi. Nederlandse vertaling redactie Grenzeloos.